Analiza modlitwy Ojcze Nasz w języku pruskim.

Autorem niniejszego artykułu wyjątkowo nie jest moja osoba, wyszedł on spod ręki mojego dobrego znajomego Nērtiksa Jōrgesunsa, który to kilka dni temu zasugerował mi jego publikację na łamach Pruskiego Horyzontu. Artykuł tak jak obiecałem publikuję i ze swej strony dziękuję Ci raz jeszcze drogi Nertiksie za możliwość przedstawienia mym czytelnikom Twej pracy.

Analiza modlitwy Ojcze Nasz w języku pruskim

Artykuł ten zestawia zapisy modlitwy Ojcze Nasz w trzech wydaniach katechizmów z zapisem tej modlitwy w literackim języku pruskim. Już na pierwszy rzut oka widać, że różnice są kosmetyczne i głównie wynikają z uporządkowania zapisu głosek. Główną część artykułu stanowi tłumaczenie krok po kroku tego tekstu wraz ze słownikiem. Ufam, że jest to dobra ilustracja gramatyki współczesnego języka pruskiego opartej na gramatyce katechizmów pruskich i mam nadzieję, że dla wielu osób stanie się początkiem do samodzielnej pracy ze słownikiem przy tłumaczeniu własnych tekstów i uczeniu się pruskiego.

Sta Thawe nuson.

I Katechizm (1545)

Thawe nuson
kas thu asse andangon.
Swintints wirst
twais emmens.
Pergeis
twais laeims.
Twais quaits
audasseisin
na semmey
key
audangon.
Nusan deininan geittin
dais numons
schindeinan.
Bha atwerpeis
noumans nuson
auschautins
kay mas atwer pimay
nuson
auschantnikamans.
Bha ny wedais mans
enperbandan.
Sclait is rankeis mans
assa wargan.
Amen.

Stan Thawe nouson.

II Katechizm (1545)

Thawe nouson
kas thou aesse aendengon
Swyntits wirse
tways emmens
Pareysey noumans
tway ia ryeky
Tways quaits
audaseysin
nasemmiey
kay
endengan
Nouson deyninan geytiey
days noumans
schian deynan.
Bhae etwerpeis
noumans nouson
anschautins
kay mes etwerpymay
nouson
anschautinekamans.
Bhae niwedeys mans
enperbandasnan.
Slait is rankeis mans
aesse wargan.
Emmen.

Stas Tāwa Noūson

III Katechizm (1560)

Tāwa Noūson
kas tu essei Endangon.
Swintints wīrst
twais Emnes.
Perēit
twais Rijks.
Twais Quāits
Audāsin
kāgi
Endangon
tijt dēigi nosemien.
Nouson deinennin geitien
dais noūmans
schan deinan.
Bhe etwerpeis
noūmas nousons
āuschautins
kai mes etwērpimai
noūsons
auschautenīkamans.
Bhe ni weddeis mans
emperbandāsnan.
Schlāit isrankeis mans
esse wissan wargan.
Amen

Sta/Stan Tāwe Nūsan/Nūse

Język współczesny

Tāwe Nūsan/Nūse,
kas tū assei ēn dāngu.
Swintints wīrsei/wīrst
twajs emmens.
Perēisei/Perjaīs/Perēit
twajā rīki /twajjan lāiman
Twajs kwāits
audāsei si
na zemmin kāigi ēn dāngu /
kāigi ēn dāngu tīt dīgi na
zemmin
Nūsan dēininan geītin
dāis nūmans
šandēinan
Be etwērpjais
nūmans nūsans
āušautins
Kāi mes etwērpimai
nūsan aušautenīkamans. /
nūsamans aušautenīkamans
Be ni weddais mans
ēn perbandāsnan/perbāndan.
Šlāit izrankīs mans
ezze wārgu/wismu wārgu.
Amen

Zapis i wymowa

Samogłoski: W tekście trzeciego katechizmu pojawia się już normalizacja pisowni. Dawniej długie samogłoski były przedstawiane opisowo, np. laeims (lāims), kuaits (kwāits), noumans (nūmans), thawe (tāwe). Ponieważ tekst
katechizmu pozwala na zidentyfikowanie wszystkich pruskich samogłosek, w tekście pisanym są one zapisywane prosto i jednoznacznie: a,e,i,u (krótkie) i ā, ē, ī, ō, ū (długie). Zauważmy, że użycie znaku długości występuje już w zapisie historycznym, nie jest czymś sztucznie wprowadzonym.

Inne warianty zapisu tych samych słów w historycznych tekstach pruskich dają nam wyobrażenie, jak należy czytać długie samogłoski. Np. w długim ā na początku słychać na początku o, które szybko przechodzi w a i jako
a trwa. Podobnie od o zaczyna się wymowa długiego ū. To są jednak niuanse fonetyczne.

š: Tam, gdzie w tekście występowało niemieckie sch, zapisujemy krócej š.

Pruskie w: Pruskie w brzmi trochę jak angielskie. Powstaje pomiędzy wargami (nie pomiędzy wargą i zębami jak w polskim) i jest czymś pomiędzy polskim w, b oraz u. Widzimy to w zapisach, gdzie to samo w czasem oddawane jest jako b, czasem jako u, a czasem jako w.

Jak czytać: czytamy tak jak po polsku (+ małe niuanse). Pamiętamy, żeby wydłużać w wymowie długie samogłoski i je akcentować.

Krótka samogłoska, po której następuje podwojona spółgłoska jest akcentowana, np. w wyrazie weddais podwojona jest spółgłoska d, zatem krótkie e jest akcentowane. Czytamy wédais. Samej samogłoski w wymowie nie podwajamy, podobnie jak w innych językach bałtyckich czy skandynawskich.

Analiza tekstu

Do analizy tekstu będziemy wykorzystywać internetowy słownik języka pruskiego dostępny pod adresami: wirdeins.prusai.org, prusaspira.org/wirdeins. Słownik daje od razu odmianę poszukiwanego słowa. Przy wyszukiwaniu wystarczy wpisywać początek słowa. Słowa wpisane bez diaktryk (kreseczek, ogonków) zarówno polskich jak i pruskich są poprawnie wyszukiwane.

1. Sta/Stan Tāwe Nūsan/Nūse. Tāwe Nūsan/Nūse

Szukamy w słowniku słowa tāws. Oznacza ono: ojciec. Forma tāwe jest formą wołacza (1)

Szukamy w słowniku słowa nuss. Oznacza ono: nasz. Forma nūse jest formą dopełniacza, czyli oznacza: nas. Forma nūsan jest również formą dopełniacza, ale historyczną (2).

Tāwe Nūsan/Nūse oznacza dosłownie Ojcze nas.

Szukamy w słowniku słowa: stas. Oznacza ono zaimek wskazujący: tamten. W odmianie tego słowa zwracamy uwagę na rodzaj nijaki liczby pojedynczej (tamto) – sta/stan (ukośnik oznacza, że dopuszczalne są obie formy). Umieszczenie tego słowa przed tytułem modlitwy ma znaczenie jak np. słowo The w języku angielskim – mówi: Te (konkretne) ojcze nas.

2. kas tū assei ēn dāngu.

W słowniku znajdujemy słowa kas – kto, który, tū – ty, en – w.

Szukamy czasownika būtwei – być. W tabeli odmiany, w pierwszej kolumnie zawierającej formy czasu teraźniejszego znajdujemy formę drugiej osoby: tū assei – ty jesteś.

Znajdujemy w słowniku słowo dāngus. Oznacza ono niebo. W tabeli odmiany odnajdziemy formę dāngu – to celownik (trzeci przypadek). Kiedy szukaliśmy znaczenia przyimka en, można było przeczytać że z dopełniaczem łączy się on w sytuacji statycznej. Wyrażenie: en dāngu oznacza: w niebie (3).

(1) Słownik nie uwzględnia w odmianie rzeczownika form wołacza. Po części dlatego, że forma ta przez niektórych lingwistów nie jest klasyfikowana jako przypadek (nie ma pytania, na które odpowiedzią jest wołacz). Po części dlatego, że w tekstach katechizmów poza historycznie uświęconymi formami tāwe! (ojcze), Dēiwe! (Boże) w funkcji wołacza używa się już mianownika (wołacz jest formą zanikającą już w XVI wiecznym pruskim).

(2) Żeby wyjaśnić, czemu za formę normatywną dopełniacza została uznane akurat forma nūse, posłużymy się analogią z językiem polskim. Dla zaimków osobowych liczby mnogiej oni, one forma dopełniacza (ich) ma końcówkę -ich jak dopełniacz liczby mnogiej przymiotników. Natomiast zaimki my, wy mają formy dopełniacza już nie mych, wych, ale nas, was. Dzieje się tak dlatego, że istnieją w polskim zaimki dzierżawcze: nasz, wasz i dopełniacze nas, was (bliskie im znaczeniowo) upodabniają się do nich. Podobnie w języku pruskim istnieją zaimki dzierżawcze nūss (nasz) i jūss (wasz), dlatego przez analogię do języków sąsiednich gdzie formy dopełniacza upodabniają się do form zaimka dzierżawczego, za formy normatywne dopełniaczy zostało przyjęte nūse, jūse 

(3) W zapisach oryginalnych widzimy, że en łączy się z biernikiem słowa dāngus (en dāngun). W katechizmie en w sytuacji zarówno statycznej jak i dynamicznej łączy się zarówno z celownikiem jak i biernikiem w sposób przypadkowy (Proszę porównać jak w tekstach katechizmów w wyrażeniu: na ziemi przyimek na łączy się raz z celownikiem: na semmey a raz z biernikiem: nosemien). We współczesnych językach taka ambiwalencja nie występuje i dlatego przewiduje się, że ustalająca się norma językowa w otoczeniu języka niemieckiego rozdzieliła użycie przypadków w zależności od tego w jakim znaczeniu używamy przyimków. Dlatego dla zachowania zgodności ze współczesną normą musimy poprawić en dāngun do en dāngu.  

Ostatecznie: kas tū assei en dāngu – który ty jesteś w niebie.

3. Swintints wīrsei/wīrst twajs emmens.

W słowniku znajdujemy rzeczownik emmens – imię. W pruskim jest to rzeczownik rodzaju męskiego (literka m przy odmianie).

Szukamy w słowniku słowa twajs. Jest to zaimek dzierżawczy twój. Forma twajs jest formą liczby pojedynczej rodzaju męskiego. Wyrażenie: twajs emmens oznacza: twoje imię. W tego typu wyrażeniach rodzaj i liczba słowa określającego musi się zgadzać z rodzajem i liczbą opisywanego rzeczownika.

Szukamy w słowniku słowa swintintun. Oznacza ono: świętować. W prawym dolnym rogu znajdujemy imiesłów bierny tego czasownika: swintints (święcony).

Szukamy w słowniku słowa: wīrstwei. Oznacza ono: stawać się. W tabeli odmiany znajdziemy formy: wīrsei - trzecia osoba liczby pojedynczej trybu rozkazującego: niech się stanie / niech się staje wīrst - trzecia osoba liczby pojedynczej trybu oznajmującego: staje się

Ostatecznie mamy: Swintints wīrsei/wīrst twajs emmens – Uświęcone niech stanie się / staje się twoje imię.

4. Perēisei/Perjaīs/Perēit twajā rīki /twajjan lāiman

Szukamy w słowniku czasownika perēitwei. Oznacza ono: przyjść. W tabeli odmian odnajdujemy formy:

perēisei - trzecia osoba trybu rozkazującego: niech przyjdzie
perēis - druga osoba liczby pojedynczej trybu rozkazującego: przyjdź
perēit – trzecia osoba czasu teraźniejszego: przychodzi

W słowniku znajdujemy rzeczowniki: królestwo i bogactwo wraz z ich rodzajami: królestwo – rīki (f – rodzaj żeński), bogactwo – lāiman (n, rodzaj nijaki).

Dla zaimka dzierżawczego twajs – twój znajdujemy mianownik liczby pojedynczej wszystkich rodzajów:

twajs (twój) – rodzaj męski
twajā (twoja) – rodzaj żeński
twajjan (twoje) – rodzaj nijaki
Dobierając rodzaj zaimka do rodzaju rzeczownika mamy: twajā rīki (twoje krōlestwo), twajjan lāiman (twoje bogactwo).

Ostatecznie mamy: Perēisei/Perjaīs/Perēit twajā rīki /twajjan lāiman - Niech przyjdzie / Przyjdź / Przychodzi twoje królestwo / twoje bogactwo.

5. Twajs kwāits audāsei si

Sprawdzamy w słowniku znaczenie słowa: kwāits. Oznacza ono: wola i jest w pruskim rodzaju męskiego. Twoja wola będzie zatem: twajs kwāits.

Sprawdzamy w słowniku słowo audātun si. Znaczy ono: wydarzyć się, odbyć się. W tabeli odmian znajdujemy formę audāsei si – trzecia osoba trybu rozkazującego: niech odbędzie się, niech wydarzy się.

Twajs kwāits audāsei si – Twoja wola niech się wydarzy

6. na zemmin kāigi ēn dāngu / kāigi ēn dāngu tīt dīgi na zemmin

Znajdujemy w słowniku słowo: na. Oznacza ono to samo co w polskim i łączy się z czwartym przypadkiem (acc). Znajdujemy w słowniku słowo: zemē. Oznacza ono: ziemia. Forma zemmin to forma biernika (czwartego przypadku), tak jak wymaga tego przyimek na. Wyrażenie: na zemmin oznacza: na ziemi.

W punkcie drugim przetłumaczyliśmy już: en dāngu - w niebie.

Znajdujemy w słowniku słowa: kāigi – jak, tīt – tak, dīgi – również.

na zemmin kāigi ēn dāngu – na ziemi jak w niebie
kāigi ēn dāngu tīt dīgi na zemmin – jak w niebie tak również na ziemi

7. Nūsan dēininan geītin dāis nūmans šandēinan

Znajdujemy w słowniku słowo dātun – dać. Jak w polskim, to co dajemy powinno być w bierniku, a osoba której dajemy powinna być w celowniku.

Dla zaimka mes (my) znajdujemy celownik (trzeci przypadek): nūmans (nam).

Znajdujemy w słowniku znaczenie słowa: gēits – chleb. Chleb w języku pruskim na rodzaj żeński. Forma geītin to forma biernika – nic dziwnego, to co dajemy występuje zawsze w bierniku (4). Do słowa geītin chcemy dołożyć
przymiotnik codzienny oraz zaimek nasz.

Znajdujemy: codzienny – dēinins, nasz – nūss. Formy tych wyrazów muszą być uzgodnione z przypadkiem, liczbą i rodzajem rzeczownika. Znajdujemy w tabelach odmiany tych słów biernik rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej:
dēininan, nūsan. Całe wyrażenie w bierniku wygląda tak: nūsan dēininan geītin.

Znajdujemy w słowniku znaczenie słowa šandēinan – dziś.

Ostatecznie mamy: Nūsan dēininan geītin dāis nūmans šandēinan – Nasz chleb powszedni daj nam dzisiaj.

8. Be etwērpjais nūmans nūsans āušautins

Znajdujemy w słowniku słowo etwērptun – odpuścić. W jego tabeli odmiany znajdujemy formę etwērpjais jest to forma drugiej osoby liczby pojedynczej trybu oznajmującego, oznacza ona: odpuść. Odpuścić można komuś (celownik) coś (biernik).

W poprzednim punkcie znaleźliśmy już dla zaimka mes (my) celownik: nūmans (nam). etwērpjais nūmans – odpuść nam.

Znajdujemy znaczenie słowa: āušauts – dług (tu w znaczeniu wina). Jest ono rodzaju żeńskiego. Ponieważ winy te mają być odpuszczane, powinny pojawić się w zdaniu w bierniku. Znajdujemy w tabeli odmiany biernik liczby
mnogiej: āušautins. Do tego słowa trzeba dobrać formę zaimka nūss (nasz). W tabeli odmiany tego zaimka znajdujemy biernik liczby mnogiej rodzaju żeńskiego: nūsans. Ostatecznie mamy: (kogo? co?) nasze winy – nūsans āušautins.

Znajdujemy w słowniku be – i. Ostatecznie mamy: Be etwērpjais nūmans nūsans āušautins – i odpuść nam nasze winy.

(4) Pewną trudność sprawia w ty miejscu tłumaczenie odmiany, ponieważ w polskim dla wielu rzeczowników w liczbie pojedynczej formy biernika i mianownika pokrywają się.

9. Kāi mes etwērpimai nūsan aušautenīkamans / nūsamans aušautenīkamans

W tabeli odmiany słowa etwērptun – odpuszczać znajdujemy mes etwērpimai – my odpuszczamy (druga osoba liczby mnogiej czasu teraźniejszego). Odpuszczamy – komu? czemu? zatem czasownik ten łączy się z celownikiem.

W słowniku znajdujemy znaczenie słowa: aušautenīks. Oznacza ono: dłużnik, tutaj: winowajca i jest rodzaju męskiego. W jego tabeli odmiany szukamy celownika liczby mnogiej: aušautenīkamans (winowajcom). Chcemy
zbudować wyrażenie: naszym winowajcom. Potrzebujemy celownika liczby mnogiej rodzaju męskiego dla zaimka nūss (nasz). Znajdujemy nūsamans (naszym).

Możemy użyć tutaj też dopełniacza zaimka mes (my) i powiedzieć: winowajcom nas. Historyczną formą dopełniacza jest nūsan (nas), mamy zatem: nūsan aušautenīkamans – winowajcom nas.

Jednym ze znaczeń słowa: kāi jest: jak. Ostatecznie mamy:
Kāi mes etwērpimai nūsan aušautenīkamans / nūsamans aušautenīkamans – jak my odpuszczamy winowajcom nas / naszym winowajcom

10. Be ni weddais mans ēn perbandāsnan/perbāndan.

Szukamy w słowniku słowa: westun. Oznacza ono: prowadzić. W tabeli odmiany tego słowa znajdujemy formę weddais – druga osoba liczby pojedynczej trybu rozkazującego: prowadź. Czasownik prowadzić łączy się z czwartym przypadkiem - biernikiem (kogo? co? prowadzić). Potrzebujemy biernika od zaimka: mes (my). Znajdujemy: mans (nas).

Słowo perbandasnā, perbāndan oznacza: sprawdzenie, wypróbowanie. W tabelach odmian tych słów widzimy, że formy perbandāsnan, perbāndan to formy biernika (czwartego przypadku, acc). Wpisujemy w słownik przyimek
en. Znajdujemy, że w połączeniu z biernikiem oznacza on polskie do lub w dla sytuacji dynamicznej. Wyrażenie en perbandāsnan / en perbāndan oznacza: w wypróbowanie, do wypróbowania, (dla tego słowa lepszym polskim
tłumaczeniem jest: na wypróbowanie).

Ostatecznie: Be ni weddais mans ēn perbandāsnan/perbāndan – I nie prowadź nas w wypróbowanie.

11. Šlāit izrankīs mans ezze wārgu/wismu wārgu.

Sprawdzamy słowo izrankītun. Oznacza ono uratować, a forma izrankīs jest formą trybu rozkazującego i oznacza: uratuj. Czasownik uratować łączy się z biernikiem (uratować – kogo? co?), dlatego uratuj nas – izrankīs mans.

Wyraz: wārgan oznacza: zło i jest rodzaju nijakiego. Forma wārgu jest jego celownikiem liczby pojedynczej. Sprawdzamy znaczenie przyimka ezze – w połączeniu z celownikiem (dat) oznacza on: od (5). Mamy zatem: ezze
wārgu – od zła. Jeżeli chcemy rozbudować to wyrażenie do: od wszelkiego zła, trzeba wstawić tam słowo wiss (wszelki) w zgodnej formie – celowniku liczby pojedynczej rodzaju nijakiego. W tabeli odmiany słowa wiss znajdujemy tę formę: wismu. Mamy zatem od wszelkiego zła – ezze wismu wārgan.

Znajdujemy znaczenie wyrazu: šlāit. Oznacza on: ale.

Ostatecznie: Šlāit izrankīs mans ezze wārgu/wismu wārgu – Ale uratuj nas od zła / wszelkiego zła.

(5) Przyimek ezze w połączeniu z celownikiem (dat) oznacza od, a w połączeniu z biernikiem (acc) oznacza o. W katechizmach te dwa znaczenia jeszcze się mieszały i łączyły z oboma przypadkami w sposób losowy. We wszystkich językach stabilizująca się norma
językowa zawsze prowadzi do rozdzielenia użycia przypadków dla dwóch różnych znaczeń – tak jak jest są one rozdzielone w słowniku. Dlatego tam gdzie w katechizmie mogło pojawić się jeszcze ezze w znaczeniu od połączone z biernikiem, we współczesnym języku będzie tam już tylko celownik.

Postać kanoniczna

Trzy różne wersje Ojcze Nasz pozwalają na wiele wersji tłumaczeń. Wybieram jedną z możliwości by zapisać tekst jako całość, bez ukośników:

Sta Tāwe Nūsan

Tāwe Nūsan, kas Tū assei ēn dāngu.
Swintints wīrsei Twajs emmens.
Perēisei Twajā rīki
Twajs kwāits audāsei si
kāigi ēn dāngu tīt dīgi na zemmin
Nūsan dēininan geītin
dāis nūmans šandēinan
Be etwērpjais nūmans nūsans āušautins
Kāi mes etwērpimai nūsan aušautenīkamans
Be ni weddais mans ēn perbandāsnan
Šlāit izrankīs mans ezze wārgu.

Amen

Ojcze nas

Ojcze nas, który Ty jesteś w niebie
Uświęcone niech staje się Twoje imię
Niech przyjdzie Twoje królestwo
Twoja wola niech się wydarzy
Jak w niebie tak również na ziemi
Nasz chleb codzienny
Daj nam dzisiaj
I odpuść nam nasze winy
Jak my odpuszczamy winowajcom nas
I nie prowadź nas w wypróbowanie
Ale uratuj nas od zła

Amen

Tłumaczenie polskie ma na celu być jak najbliższym pruskiemu i pomagać zrozumieć strukturę tekstu, nawet kosztem błędów składniowych i stylistycznych na gruncie języka polskiego.

Podsumowanie

Praca lingwistów takich jak Letas Palmaitis, Vytautas Mažiulis, Vladimir Toporov, bazujących na wcześniejszych pracach Gerullisa, Trautmanna, Nesselmana i innych doprowadziły do zidentyfikowania wewnętrznie spójnego systemu gramatyczno-fonetycznego języka pruskiego, który stał się podstawą normy językowej dla odrodzonego języka pruskiego. Odrodzony język pruski doczekał się dwukrotnego wydania słowników języka pruskiego w sześciu językach. Szczegółowy opis odmian jest zawarty we wstępie do tych słowników. Szczęśliwie dla użytkowników, obecny słownik internetowy (wirdeins.prusai.org, prusaspira.org) dokonuje automatycznej odmiany słów na podstawie przypisanych im numerów odmian. Bardziej szczegółowy opis zagadnień lingwistycznych związanych z odrodzonym językiem pruskim można znaleźć tu: http://donelaitis.vdu.lt/prussian/ (strona uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie).

Na wszelkie pytania chętnie odpowiem: nertiks@prusai.org

Nērtiks Jōrgesuns