1(12). Prusy Wschodnie 1919-1945
 |
| Prusy Wschodnie/"stare" Prusy 1919-1939 |
 |
| Memelland(ziemie na północ od Niemna) |
Lata wojenne 1939-45 przyniosły Prusom Wschodnim radykalne zmiany administracyjne eliminujące wytyczone w 1919 roku granice. Do listopada 1939 roku Prusy funkcjonowały w ramach granic, które de facto były zbieżne z najstarszymi udokumentowanymi granicami "starych" Prus, odjąć Memelland czyli część regionu zwanego Pruską Litwą położonego na północ od Niemna z Memlem (Kłajpedą), większą część powiatu tylżyckiego część powiatu szyłokarczemskiego, nizinego i ragneckiego, które w wyniku traktatu wersalskiego przypadły Litwie. Agresja na Polskę miała swój wpływ na wytyczenie nowych granic, częściowo przez chęć rewanżu historycznego i ponowną inkorporację ziem przyznanych Polsce po Wielkiej Wojnie (ziemie na zachód od Wisły), a częściowo z powodów czysto organizacyjnych związanych z przyłączeniem do istniejących prowincji anektowanych ziem nigdy historycznie nie związanych z niemiecką strefą wpływów (vel Suwalszczyzna, Ciechanów czy Białystok). Nim przejdę do opisu administracji w okresie wojennym przedstawię formowanie struktur administracyjnych pod rządami NSDAP w okresie przedwojennym i związaną z nimi reformę administracyjną z 1938 roku.
By uniknąć niepotrzebnych niejasności chciałbym zaznaczyć, iż gdy wspominam o Prusach mam na myśli "stare" Prusy w granicach tak z czasu podboju krzyżackiego jak i tych z lat 1919-1939 przedstawionych na powyższej mapie Prus Wschodnich. W żadnym wypadu proszę nie stawiać znaku równości między starymi Prusami, a Królestwem Prus i jego następcami, późniejszymi hegemonami w Cesarstwie Niemieckim. Stare Prusy były na tamten czas tylko jedną z prowincji wchodzącą w skład Królestwa Prus (1701 - 1918 r.), a później Kraju Związkowego Prusy (1919-1933) w Republice Weimarskiej (1919-1933).
Republika Weimarska, Kraj Związkowy Prusy i Prusy Wschodnie 1919-1933(39)
Wraz z końcem Wielkiej Wojny, uchwaleniem traktatu wersalskiego i rewolucją listopadową Cesarstwo Niemieckie z dominującym w nich Prusami stało się Republiką Weimarską w ramach której Prusy funkcjonowały jako Kraj Związkowy Prusy w skład którego jako prowincja wchodziły Prusy Wschodnie. Republika Weimarska była swoistym amalgamatem wszelkiej maści ziem niemieckich i krajów związkowych i powstała jako sukcesor Cesarstwa Niemiec upadłego w wyniku rewolucji listopadowej w 1918 wywołanej oddolnie przez społeczeństwo wyczerpane Wielką Wojną. By uczynić sytuację jaśniejszą przedstawię poniżej najważniejsze elementy składowe Republiki Weimarskiej wraz z ich krótką historią:
Cesarstwo Niemieckie, Rzesza Niemiecka (1871-1918) (niem. Deutsches Kaiserreich, Deutsches Reich) – niemieckie państwo narodowe założone w 1871 przez Ottona von Bismarcka. Po upadku określane także jako Druga Rzesza (Zweites Reich). Konstytucja Rzeszy Niemieckiej była napisana tak, że do końca jego istnienia prawnicy spierali się czy uznać Niemcy bardziej za państwo związkowe (Bundesstaat) czy też za związek państw (Staatenbund). Nie przeszkadzało to jednak Prusom w ścisłej kontroli niemieckiego życia wewnętrznego i polityki zewnętrznej, ponieważ o wszystkich najważniejszych sprawach decydował w istocie kanclerz powoływany przez cesarza, a stosunki z poszczególnymi królami i książętami regulowane były poprzez nieformalne związki partnerstwa i zależności. (wiki)
 |
| Kraj związkowy Prusy (Freistaat Preußen) w latach 1918-1934 |
Królestwo Prus (1701-1918) i Kraj Związkowy Prusy (1919-1933) (niem. Königreich Preußen i Freistaat Preußen) – oficjalny tytuł państwa prusko-brandenburskiego po 1701, wraz z pozostałymi domenami dynastii Hohenzollernów w latach 1701-1918, od 1871 wchodzącego w skład Cesarstwa Niemieckiego. Terytorium Królestwa Prus obejmowało dwie trzecie całego obszaru Cesarstwa Niemieckiego (było w nim hegemonem - przyp. autor) (wiki).
 |
| Republika Weimarska, Kraj Związkowy Prusy i Prusy Wschodnie 1919-1934(39) |
Republika Weimarska (1919-1939) – potoczna nazwa państwa niemieckiego, istniejącego w latach 1919-1933 (nazwa urzędowa: Rzesza Niemiecka). Powstała w wyniku rewolucji listopadowej 1918. Było to państwo federalne, demokratyczne, z mieszaną prezydencko-parlamentarną formą rządów. Parlamentem był Reichstag, stolicą – Berlin. Nazwa republiki pochodzi od miasta Weimar, w którym obradowało zgromadzenie narodowe, uchwalające konstytucję. Na powstanie republiki bezpośredni wpływ miały skutki I wojny światowej. Upadek republiki spowodował powstanie i umocnienie się nazizmu. (wiki)
1934 - Restauracja Rzeszy (Gesetz über den Neuaufbau des Reiches), upadek republiki Weimarskiej i rozwiązanie Kraju Związkowego Prusy (Freistaat Preußen)
Rok 1934 przyniósł szereg zmian administracyjnych mających na celu zlikwidowanie pluralizmu w państwie i jego ujednolicenie na wszystkich możliwych płaszczyznach, proces ten nosił nazwę Gleichschaltung (ujednolicenie). Sam proces był bezpośrednio związany z dojściem nazistów do władzy i objęciem przez Adolfa Hitlera funkcji kanclerza. Najbardziej radykalnym przykładem zastosowania gleichschaltung w sferze administracyjnej, było zlikwidowanie Republiki Weimarskiej i wchodzących w jego skład państw związkowych w tym Kraju Związkowego Prusy w ramach Aktu Restauracji Rzeszy (Gesetz über den Neuaufbau des Reiches) wprowadzonego w życie 30 stycznia 1934 roku. Ostatnią rzeczą, która przypieczętowała nowy stan rzeczy było mianowanie się przez Adolfa Hitlera zarządcą Prus, którego obowiązki wykonywał de facto Göring.
1938 - Prowincje (provinzen) i hrabstwa (gaue), nadprezydenci (oberpräsidenten) i naczelnicy hrabstw (gauleitern)
 |
| Mapa przedstawiająca hrabstwa rzeszy (reichgaue) w 1939 r. |
 |
| Albert Forster |
 |
| Erich Koch |
Na rok przed wybuchem wojny doszło w Niemczech do generalnej reformy administracyjnej, której bezpośrednim efektem było zniesienie prowincji (provinz) i utworzenie w ich miejscu hrabstw (gau), a dokładnie reichgaue - hrabstw rzeszy. Warto zaznaczyć, iż w polskiej terminologii historycznej dochodzi do pewnego uproszczenia i słowo gau tłumaczy się jako okręg co nie oddaje sensu stricte tego słowa, obranego notabene ze względów ideologicznych i partyjnych jako mającego budzić skojarzenia ze średniowieczem, a także z partią przez wzgląd na fakt, iż w terminologii NSDAP prawie od samego początku funkcjonował termin parteigau. Na czele każdego z hrabstw w miejsce wcześniejszego nadprezydenta (oberpräsident) powołano gauleitera - naczelnika hrabstwa. W większości wypadków naczelnikami hrabstw zostali wcześniejsi naczelnicy partyjni stojący na czele poszczególnych parteigau, w wypadku Prus Wschodnich został nim niesławny Erich Koch, w wypadku obszaru Wolnego Miasta Gdańska był to równie niesławny Albert Forster. Sama reforma przez wzgląd na różnorakie konszachty i dążenia poszczególnych naczelników przebiegała o wiele mniej sprawnie niż zakładano, szczególnie na obszarze tzw. Starej Rzeszy (Altes Reich).
1938 - Echa Gleichschaltung: germanizacja nazw nieniemieckich.
Germanizacja nazw nieniemieckich w Prusach Wschodnich nie była w żadnym wypadku niczym nowym w perspektywie historii Prus, lecz nigdy nie nabrała takiej siły jak w 1938 roku, gdy na polecenie Ericha Kocha, komisja uniwersytetu albertyńskiego z Królewca dokonała zmian nazwy kilku tysięcy miejscowości, rzek, jezior i lasów. Zadaniem komisji było przekształcenie nazw posiadających pruską, litewską i słowiańską proweniencję na "poprawne politycznie" niemiecko brzmiące, Najdobitniejszym przykładem tego działania było zmienienie nazwy miejscowości Darkehmen (Darkiejmy) na Angerapp, nazwy powiatu Nizinnego (Niederung) na Elchniederung, nazwy miejscowości Pillkallen (Pilkały) na Schloßberg i Stallupönen (Stołupiany) na Ebenrode.
1938 - Echa Gleichschaltung: germanizacja nazw nieniemieckich.
Germanizacja nazw nieniemieckich w Prusach Wschodnich nie była w żadnym wypadku niczym nowym w perspektywie historii Prus, lecz nigdy nie nabrała takiej siły jak w 1938 roku, gdy na polecenie Ericha Kocha, komisja uniwersytetu albertyńskiego z Królewca dokonała zmian nazwy kilku tysięcy miejscowości, rzek, jezior i lasów. Zadaniem komisji było przekształcenie nazw posiadających pruską, litewską i słowiańską proweniencję na "poprawne politycznie" niemiecko brzmiące, Najdobitniejszym przykładem tego działania było zmienienie nazwy miejscowości Darkehmen (Darkiejmy) na Angerapp, nazwy powiatu Nizinnego (Niederung) na Elchniederung, nazwy miejscowości Pillkallen (Pilkały) na Schloßberg i Stallupönen (Stołupiany) na Ebenrode.
Wiosna 1939 - Memelland powraca do Prus Wschodnich.
Niemcy nie mogąc się pogodzić z utratą przez wieki integralnej części Prus Wschodnich jaką był Memelland postanowiły wykorzystać niemoc najważniejszych graczy na arenie europejskiej (Francji i Wielkiej Brytanii) i poprzez szantaż militarny dokonać ponownego przyłączenia Memellandu do Prus Wschodnich:
19 marca 1939 litewski minister spraw zagranicznych Juozas Urbšys zatrzymał się w Berlinie, wracając z uroczystości koronacyjnych papieża w Rzymie. Joachim von Ribbentrop zażądał od niego zwrócenia Kłajpedy, czego minister odmówił i wezwał na pomoc Francję, Wielką Brytanię i Polskę, jednak nie otrzymał odpowiedzi. Niemiecki korpus ekspedycyjny, który tworzyły 3 pancerniki, 3 krążowniki, 17 niszczycieli, 9 okrętów podwodnych, 5 eskortowców, 12 kutrów pomocniczych, 13 trałowców i kilkanaście mniejszych jednostek przeszedł poza pasem polskich wód terytorialnych i zbliżył się do Kłajpedy. 22 marca niemiecki samolot przywiózł ministra Urbšysa ponownie do Berlina, gdzie został powiadomiony, że flota niemiecka znajduje się w morzu[4]. Hitler zagroził zbombardowaniem Kowna, jeśli Litwa nie zgodziłaby się na oddanie okręgu[5]. Wobec tego faktu, na mocy umowy zawartej nad ranem 23 marca 1939 między Rzeszą Niemiecką a Litwą (podpisaną przez ministra Urbšysa) Okręg Kłajpedy został włączony w granice Niemiec. Tego samego dnia niemieckie okręty weszły do portu w Kłajpedzie[4]. (wiki)
Memelland wraz z resztą powiatów odebranych Litwie został przydzielony do rejencji Gąbińskiej.
Wartym odnotowania jest, iż Memelland nigdy w historii nie stanowił części państwa litewskiego mimo faktu, iż Litwini stanowili tam prawie 50% mieszkańców. Obszar ten był kolejnym przykładem na to, jaką mozaiką narodowościową były Prusy Wschodnie.
Prusy Wschodnie - stan w przededniu wojny
3. Rejencja królewiecka
Rejencja królewiecka obejmowała 13 powiatów w tym jeden grodzki :
1. Powiat grodzki Królewiec
2. Powiat bartoszycki
3. Powiat braniewski
4. Powiat gierdawski
5. Powiat świętomiejski
6. Powiat lidzbarski
7. Powiat labiawski
8. Powiat morąski
9. Powiat iławski (Pruska Iława)
10. Powiat pasłęcki
11. Powiat sambijski (powstały w kwietniu 1939 roku z połączenia powiatu ziemskiego Królewiec z powiatem rybackim)
12. Powiat welawski
13. Powiat rastemborski (kętrzyński)
4. Rejencja gąbińska
Rejencja gąbińska obejmowała 16 powiatów w tym trzy grodzkie :
1. Powiat grodzki Wystruć
2. Powiat ziemski Wystruć
3. Powiat grodzki Tylża
4. Powiat tylżycko-ragnecki
5. Powiat nizinny
6. Powiat gąbiński
7. Powiat węgoborski (węgorzewski)
8. Powiat pilkałecki
9. Powiat stołupianecki
10. Powiat olecki
11. Powiat gołdapski
12. Powiat darkiejmski
13. Powiat grodzki Memel (Kłajpeda)
14. Powiat ziemski Memel (Kłajpeda)
Jesień 1939 - powstanie hrabstwa Gdańsk-Prusy Zachodnie i reorganizacja hrabstwa Prusy Wschodnie
W wyniku zajęcia ziem należących do Polski i włączenia ich w struktury administracyjne III Rzeszy postanowiono dokonać kolejnej reformy administracyjnej. Dla Prus ten proces wiązał się z ponownym oddzieleniem pomezańskich powiatów: Suskiego, Kwidzyńskiego, Sztumskiego, Malborskiego i pogezańskiego Elbląskiego od reszty Prus i scalenie ich z nowo wcielonymi do Rzeszy ziemiami należącymi wcześniej do Polski. Należy tutaj zaznaczyć, iż nowe hrabstwo było w rzeczywistości wskrzeszoną prowincją Prusy Zachodnie powiększoną o Bydgoszcz i skrawki województwa warszawskiego. W wypadku Prus Wschodnich doszło do inkorporowania w ich skład Ciechanowa, Suwalszczyzny i powiązania z nimi więziami administracyjnymi okręgu Białostockiego.
1. Hrabstwo Gdańsk-Prusy Zachodnie (1939-1945)
Proces tworzenia hrabstwa Gdańsk-Prusy Zachodnie ruszył już pierwszego dnia wojny wraz z aneksją Wolnego Miasta Gdańska i stosowną uchwałą Reichstagu regulującą prawnie nowy stan rzeczy. 8 października, dwa dni po zakończeniu kampanii wrześniowej zachodnie ziemie Polski zostały ostatecznie wcielone do Rzeszy pod oficjalną nazwą „wcielone ziemie wschodnie” (eingegliedarte Ostgebiete), administracyjnie zostały one przydzielone do wydzielonej z Prus Wschodnich rejencji Prusy Zachodnie. 26 października dekretem Adolfa Hitlera z 8 października doszło do oficjalnego utworzenia hrabstwa rzeszy Prusy Zachodnie, a 2 listopada zmieniono nazwę na hrabstwo rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, pod którą funkcjonowało do zakończenia wojny ; Dodanie „Gdańsk” do nazwy Prusy Zachodnie, wcześniejszej prowincji II Rzeszy, podkreślać miało publicznie, że kolejny „bolesny” dla Niemiec punkt traktatu wersalskiego stał się niebyły. (wiki)
Skład hrabstwa:
Terytorium hrabstwa obejmowało 25 705 km², ilość mieszkańców wynosiła ok. 2,15 miliona ludzi. Hrabstwo dzieliło się na trzy rejencje (bezirke): Gdańską, Kwidzyńską i Bydgoską, które następnie dzieliły się na powiaty (kreise). Nowa rejencja Prusy Zachodnie różniła się znacznie od przedwojennej, odłączono od niej miasto Elbląg, które przydzielono do rejencji gdańskiej i dołączono następujące powiaty odebrane Polsce: wąbrzeski, grudziądzki, lipnowski, rypiński, lubawski i brodnicki
1) Rejencja gdańska (Regierungsbezirk Danzig):
Rejencja gdańska obejmowała 13 powiatów w tym cztery grodzkie :
1. Powiat grodzki Gdańsk
2. Powiat grodzki Elbląg
3. Powiat grodzki Gdynia
4. Powiat grodzki Sopot
5. Powiat kościerski
6. Powiat ziemski Gdańsk
7.Powiat tczewski
8. Powiat żuławski
9. Powiat kartuzki
10. Powiat chojnicki
11. Powiat wejherowski
12. Powiat starogardzki
13. Powiat ziemski Elbląg
2) Rejencja bydgoska (Regierungsbezirk Bromberg):
Po zakończeniu kampanii wrześniowej władze III Rzeszy rozpoczęły administracyjne zagospodarowanie okupowanych ziem polskich. Punktem wyjścia do wyznaczenia granic jednostek administracyjnych Pomorza i Wielkopolski był dawny podział prowincji i rejencji sprzed 1920 r., kiedy tereny te znajdowały się pod zaborem pruskim. Przy wyznaczaniu południowej granicy terytorialnej pomiędzy Pomorzem Gdańskim, a Wielkopolską wystąpiły różnice zdań między Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Rzeszy, a posiadającym duże wpływy u Hitlera, gauleiterem Gdańska Albertem Forsterem[1].
Rejencja bydgoska obejmowała 9 powiatów w tym dwa grodzkie :
1. Powiat grodzki Bydgoszcz
2. Powiat grodzki Toruń
3. Powiat ziemski Bydgoszcz
4. Powiat ziemski Toruń
5. Powiat chełmiński
6. Powiat świecki
7. Powiat tucholski
8, Powiat wyrzyski
9. Powiat sępoleński
Niemcy nie mogąc się pogodzić z utratą przez wieki integralnej części Prus Wschodnich jaką był Memelland postanowiły wykorzystać niemoc najważniejszych graczy na arenie europejskiej (Francji i Wielkiej Brytanii) i poprzez szantaż militarny dokonać ponownego przyłączenia Memellandu do Prus Wschodnich:
19 marca 1939 litewski minister spraw zagranicznych Juozas Urbšys zatrzymał się w Berlinie, wracając z uroczystości koronacyjnych papieża w Rzymie. Joachim von Ribbentrop zażądał od niego zwrócenia Kłajpedy, czego minister odmówił i wezwał na pomoc Francję, Wielką Brytanię i Polskę, jednak nie otrzymał odpowiedzi. Niemiecki korpus ekspedycyjny, który tworzyły 3 pancerniki, 3 krążowniki, 17 niszczycieli, 9 okrętów podwodnych, 5 eskortowców, 12 kutrów pomocniczych, 13 trałowców i kilkanaście mniejszych jednostek przeszedł poza pasem polskich wód terytorialnych i zbliżył się do Kłajpedy. 22 marca niemiecki samolot przywiózł ministra Urbšysa ponownie do Berlina, gdzie został powiadomiony, że flota niemiecka znajduje się w morzu[4]. Hitler zagroził zbombardowaniem Kowna, jeśli Litwa nie zgodziłaby się na oddanie okręgu[5]. Wobec tego faktu, na mocy umowy zawartej nad ranem 23 marca 1939 między Rzeszą Niemiecką a Litwą (podpisaną przez ministra Urbšysa) Okręg Kłajpedy został włączony w granice Niemiec. Tego samego dnia niemieckie okręty weszły do portu w Kłajpedzie[4]. (wiki)
Memelland wraz z resztą powiatów odebranych Litwie został przydzielony do rejencji Gąbińskiej.
Wartym odnotowania jest, iż Memelland nigdy w historii nie stanowił części państwa litewskiego mimo faktu, iż Litwini stanowili tam prawie 50% mieszkańców. Obszar ten był kolejnym przykładem na to, jaką mozaiką narodowościową były Prusy Wschodnie.
Prusy Wschodnie - stan w przededniu wojny
 |
| Prusy Wschodnie tuż przed wybuchem wojny |
1. Rejencja Prusy Zachodnie w Prusach Wschodnich
Rejencja kwidzyńska obejmowała sześć powiatów w tym jeden grodzki ze stolicą rejencji w Kwidzynie :
1. Powiat grodzki Elbląg
2. Powiat ziemski Elbląg
3. Powiat kwidzyński
4. Powiat sztumski
5. Powiat suski
6. Powiat malborski
2. Rejencja olsztyńska
Rejencja olsztyńska obejmowała dziesięć powiatów w tym jeden grodzki ze stolicą rejencji w Olsztynie :
1. Powiat grodzki Olsztyn
2. Powiat ziemski Olsztyn
3. Powiat jańsborski (piski)
4. Powiat lecki (giżycki)
5. Powiat ełcki
6. Powiat nidzicki
7. Powiat szczycieński
8. Powiat ostródzki
9. Powiat reszelski
10. Powiat ządźborski (mrągowski)
3. Rejencja królewiecka
Rejencja królewiecka obejmowała 13 powiatów w tym jeden grodzki :
1. Powiat grodzki Królewiec
2. Powiat bartoszycki
3. Powiat braniewski
4. Powiat gierdawski
5. Powiat świętomiejski
6. Powiat lidzbarski
7. Powiat labiawski
8. Powiat morąski
9. Powiat iławski (Pruska Iława)
10. Powiat pasłęcki
11. Powiat sambijski (powstały w kwietniu 1939 roku z połączenia powiatu ziemskiego Królewiec z powiatem rybackim)
12. Powiat welawski
13. Powiat rastemborski (kętrzyński)
4. Rejencja gąbińska
Rejencja gąbińska obejmowała 16 powiatów w tym trzy grodzkie :
1. Powiat grodzki Wystruć
2. Powiat ziemski Wystruć
3. Powiat grodzki Tylża
4. Powiat tylżycko-ragnecki
5. Powiat nizinny
6. Powiat gąbiński
7. Powiat węgoborski (węgorzewski)
8. Powiat pilkałecki
9. Powiat stołupianecki
10. Powiat olecki
11. Powiat gołdapski
12. Powiat darkiejmski
13. Powiat grodzki Memel (Kłajpeda)
14. Powiat ziemski Memel (Kłajpeda)
15. Powiat pojegski (Pogegen)
16. Powiat szyłokarczemski
Jesień 1939 - powstanie hrabstwa Gdańsk-Prusy Zachodnie i reorganizacja hrabstwa Prusy Wschodnie
 |
| Hrabstwa rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie i Prusy Wschodnie wraz z powiązanym z nimi okręgiem Białostockim |
1. Hrabstwo Gdańsk-Prusy Zachodnie (1939-1945)
 |
| Hrabstwo rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie |
Skład hrabstwa:
- anektowane obszary województwa pomorskiego (w granicach z 1938) oraz skrawki województwa warszawskiego (powiaty: pucki wejherowski, kartuski, kościerski, chojnicki, starogardzki, tczewski, gniewski, świecki, tucholski, sępoleński, chełmiński, grudziądzki, toruński, bydgoski, wąbrzeski, brodnicki, lubawski, lipnowski, rypiński i gdyński.)
- terytorium Wolnego Miasta Gdańska;
- Rejencja Prusy Zachodnie, wchodząca wcześniej w skład prowincji Prusy Wschodnie (powiaty: powiat grodzki Elbląg, powiat ziemski Elbląg, powiat kwidzyński, malborski, sztumski i suski)
 |
| Hrabstwo rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie |
1) Rejencja gdańska (Regierungsbezirk Danzig):
Rejencja gdańska obejmowała 13 powiatów w tym cztery grodzkie :
1. Powiat grodzki Gdańsk
2. Powiat grodzki Elbląg
3. Powiat grodzki Gdynia
4. Powiat grodzki Sopot
5. Powiat kościerski
6. Powiat ziemski Gdańsk
7.Powiat tczewski
8. Powiat żuławski
9. Powiat kartuzki
10. Powiat chojnicki
11. Powiat wejherowski
12. Powiat starogardzki
13. Powiat ziemski Elbląg
2) Rejencja bydgoska (Regierungsbezirk Bromberg):
Po zakończeniu kampanii wrześniowej władze III Rzeszy rozpoczęły administracyjne zagospodarowanie okupowanych ziem polskich. Punktem wyjścia do wyznaczenia granic jednostek administracyjnych Pomorza i Wielkopolski był dawny podział prowincji i rejencji sprzed 1920 r., kiedy tereny te znajdowały się pod zaborem pruskim. Przy wyznaczaniu południowej granicy terytorialnej pomiędzy Pomorzem Gdańskim, a Wielkopolską wystąpiły różnice zdań między Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Rzeszy, a posiadającym duże wpływy u Hitlera, gauleiterem Gdańska Albertem Forsterem[1].
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy bardziej było przychylne koncepcji powiązania Bydgoszczy z Poznańskiem, o czym dowodzi memoriał opracowany we wrześniu 1939 r. W mniemaniu dyrektora ministerialnego Vollerta, ze względu na ważność dróg komunikacyjnych (Kanał Bydgoski, kolej Piła-Bydgoszcz-Toruń), byłoby korzystniej przyłączyć Bydgoszcz do okręgu Gdańskiego, lecz ze względu na czynniki kulturalne, powinna stać się częścią okręgu Poznańskiego. Kierując się tymi pobudkami, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy zaproponowało, aby przyszła prowincja Prusy Zachodnie składała się tylko z dwóch rejencji – gdańskiej i kwidzyńskiej[1].
O ostatecznej przynależności Bydgoszczy do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie zadecydowała nieugięta postawa Alberta Forstera, który ok. 23 września 1939 r. interweniował u samego Hitlera. Mianował on własnego nadburmistrza miasta Wernera Kampe i nie dopuścił do obsadzenia urzędów w rejonie bydgoskim przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy. (wiki)
Rejencja bydgoska obejmowała 9 powiatów w tym dwa grodzkie :
1. Powiat grodzki Bydgoszcz
2. Powiat grodzki Toruń
3. Powiat ziemski Bydgoszcz
4. Powiat ziemski Toruń
5. Powiat chełmiński
6. Powiat świecki
7. Powiat tucholski
8, Powiat wyrzyski
9. Powiat sępoleński
3) Rejencja kwidzyńska (Regierungsbezirk Marienwerder):
Rejencja kwidzyńska obejmowała jedenaście powiatów w tym jeden grodzki ze stolicą rejencji w Kwidzynie :
1. Powiat grodzki Grudziądz
2. Powiat ziemski Grudziądz
3. Powiat kwidzyński
4. Powiat sztumski
5. Powiat suski
6. Powiat malborski
7. Powiat wąbrzeski
8. Powiat lipnowski
9. Powiat rypiński
10. Powiat lubawski
11. Powiat brodnicki
2. Hrabstwo Prusy Wschodnie (1939-1945)
Pierwszą zmianą, która dotknęła Prusy Wschodniej w pierwszych miesiącach wojny było oddzielenie od niej rejencji Prusy Zachodnie wraz z wchodzącymi w jej skład powiatami: suskim, kwidzyńskim, sztumskim, malborskim i elbląskim, powiatami wraz z którymi Prusy Wschodnie stanowiły historyczną całość. Kolejnymi zmianami, które nastąpiły tuż po niej było przyłączenie do Prus Wschodnich Suwalszczyzny dołączonej bezpośrednio do rejencji gąbińskiej na prawach powiatu, utworzenie nowej rejencji ciechanowskiej (Regierungsbezirk Zichenau) wraz z powiatami ciechanowskim, makowskim, mławskim, ostrołęckim, płockim, płońskim, przasnyskim pułtuskim i sierpeckim i ponowne przyłączenie utraconej w wyniku postanowień traktu wersalskiego ziemi działdowskiej (Soldau), dołączonej do rejencji olsztyńskiej. Ostatnią fazą w procesie zmian administracyjnych było utworzenie i powiązanie z Prusami Wschodnimi rejencji białostockiej (Bezirk Bialystok).
Skład hrabstwa:
- Prusy Wschodnie (bez rejencji Prusy Zachodnie)
- część województwa warszawskiego (powiaty: ciechanowski, makowski, mławski, ostrołęcki, płocki, płoński, przasnyski pułtuski i sierpecki)
- powiat suwalski wchodzący wcześniej w skład województwa białostockiego
- nie będąca w bezpośrednim składzie lecz bezpośrednio podległa rejencja białostocka w skład której wchodziło prawie całe województwo białostockie bez Suwalszczyzny i dwóch gmin na prawym brzegu Pisy. Częściowo powiaty prużański i brzeski (województwo poleskie) i od 1941 roku obwód Grodzieński.
Podział administracyjny:
 |
| Hrabstwo rzeszy Prusy Wschodnie |
1. Rejencja olsztyńska
Rejencja olsztyńska obejmowała dziesięć powiatów w tym jeden grodzki ze stolicą rejencji w Olsztynie :
1. Powiat grodzki Olsztyn
Rejencja królewiecka obejmowała 13 powiatów w tym jeden grodzki :
1. Powiat grodzki Królewiec
2. Powiat bartoszycki
3. Powiat braniewski
4. Powiat gierdawski
5. Powiat świętomiejski
6. Powiat lidzbarski
7. Powiat labiawski
8. Powiat morąski
9. Powiat iławski (Pruska Iława)
10. Powiat pasłęcki
11. Powiat sambijski
12. Powiat welawski
13. Powiat rastemborski (kętrzyński)
3. Rejencja gąbińska
1. Powiat grodzki Wystruć
2. Powiat ziemski Wystruć
3. Powiat grodzki Tylża
4. Powiat tylżycko-ragnecki
5. Powiat nizinny
6. Powiat gąbiński
7. Powiat węgoborski (węgorzewski)
8. Powiat pilkałecki
9. Powiat stołupianecki
10. Powiat olecki
11. Powiat gołdapski
12. Powiat darkiejmski
13. Powiat grodzki Memel (Kłajpeda)
14. Powiat szyłokarczemski
15. Powiat suwalski (Sudauen)
3.1 Powiat suwalski
Administracja okupacyjna dokonała germanizacji praktycznie wszystkich nazw głónych miejscowości:
2. Powiat ziemski Białystok
3. Powiat bielski
4. Powiat grajewski
5. Powiat grodzieński
6. Powiat łomżyński (Lomscha)
7. Powiat sokólski (Sokolka)
8. Powiat wołkowyski (Wolkowysk)
Na przełomie lipca i sierpnia część rejencji do linii Narwi i Biebrzy została zajęta przez Armię Czerwoną zmuszając przeniesienie administracji do Bartoszyc (Bartenstein). Pół roku później, w styczniu 1945 roku, Armia Czerwona wyzwoliła resztę obszary rejencji tym samym przynosząc jej kres.
1945 - Kres Prus Wschodnich
Operacja Wschodniopruska przyniosła ostateczny kres Prusom w ich dotychczasowej postaci. Ogień i lód przyniosły niewyobrażalne cierpienie i śmierć setkom tysięcy mieszkańcom Prus, niszcząc wieki wspaniałej historii i fascynującej kultury, która wytworzyła się i kwitła na przekór często niesprzyjającym wichrom losu w tej chłodnej, surowej lecz pięknej krainie. Kulturę i ducha Prus tworzyła istna mozaika narodowości i wyznań zjednoczona jednakże tym, iż zwała tą jedną ziemię swą wspólną ojczyzną. Prusy nie umarły, istnieją nadal, w nowej formie i postaci, odtwarzane dzięki nam, pokoleniom, które znając błędy przeszłości będą tworzyć przyszłość ich pozbawioną. Jesteśmy potomkami dawnych mieszkańców tej ziemi, być może nie z krwi lecz z racji zamieszkiwania tej samej krainy i miłości jaką ją darzymy. Dbajmy o nią i o jej dziedzictwo, nie bójmy zwać jej Prusami, ponieważ to jej odwieczna, historyczna nazwa, dumna i dźwięczna. Nie wstydźmy się jej wymawiać ponieważ mamy ku temu pełne prawo, jesteśmy jej dziećmi, częścią tej ziemi, jest ona bezsprzecznie nasza. Pamiętajmy o jej dawnych mieszkańcach, ponieważ pielęgnując pamięć o nich, uczymy przyszłe pokolenia tego by kiedyś pielęgnowały pamięć po nas.
1. Powiat grodzki Olsztyn
2. Powiat ziemski Olsztyn
3. Powiat jańsborski (piski)
4. Powiat lecki (giżycki)
5. Powiat ełcki
6. Powiat nidzicki (z włączoną do niego ziemią działdowską)
7. Powiat szczycieński
8. Powiat ostródzki
9. Powiat reszelski
10. Powiat ządźborski (mrągowski)
2. Rejencja królewiecka
2. Powiat bartoszycki
3. Powiat braniewski
4. Powiat gierdawski
5. Powiat świętomiejski
6. Powiat lidzbarski
7. Powiat labiawski
8. Powiat morąski
9. Powiat iławski (Pruska Iława)
10. Powiat pasłęcki
11. Powiat sambijski
12. Powiat welawski
13. Powiat rastemborski (kętrzyński)
Rejencja gąbińska byłą jedyną ze starych rejencji, gdzie dokonały się większe zmiany na tle administracyjnym. Pierwszą z nich była likwidacja powiatu pojegskiego i ziemskiego Memel (Kłajpeda) a drugą wcielenie w struktury rejencji powiatu suwalskiego.
Rejencja gąbińska obejmowała 16 powiatów w tym trzy grodzkie :
1. Powiat grodzki Wystruć
2. Powiat ziemski Wystruć
3. Powiat grodzki Tylża
4. Powiat tylżycko-ragnecki
5. Powiat nizinny
6. Powiat gąbiński
7. Powiat węgoborski (węgorzewski)
8. Powiat pilkałecki
9. Powiat stołupianecki
10. Powiat olecki
11. Powiat gołdapski
12. Powiat darkiejmski
13. Powiat grodzki Memel (Kłajpeda)
14. Powiat szyłokarczemski
15. Powiat suwalski (Sudauen)
3.1 Powiat suwalski
 |
| Powiat suwalski (landkreis Sudauen) |
Powiat suwalski został utworzony 20 listopada 1939 i wcielony bezpośrednio do rejencji gąbińskiej. 29 grudnia 1939 roku dokonano zmiany nazwy Suwałki na Suwalken. Następna zmiana nazwy nastąpiła dopiero 5 maja 1941 kiedy to nazwę Suwalken przemianowano oficjalnie na Sudauen. Powiat suwalski funkcjonował w ramach Prus Wschodnich do jesieni 1944 roku, gdy został wyzwolony przez Armię Czerwoną: 23 października 1944r. Niemcy zostali wyparci z rejonu Suwałk przez Orszańską Dywizję Piechoty, wchodzącą w skład 3. Frontu Białoruskiego. W walkach zginęło 5136 żołnierzy i oficerów radzieckich. (http://www.powiat.suwalski.pl/historia-105.htm)
Administracja okupacyjna dokonała germanizacji praktycznie wszystkich nazw głónych miejscowości:
- Filipów: Schönbill,
- Giby: Gibben,
- Huta: Hüttensee,
- Jeleniewo: Jagenau,
- Kadaryszki: Kadegen,
- Krasnopol: Tietzenhaus,
- Krasnowo: Krassimmen,
- Kukow: Ukau,
- Pawlowka-Stara: Paulsort,
- Przerosl-Nowa: Prerau,
- Raczki: Rauenort,
- Sejny: Seinen,
- Sejwy: Seidlar,
- Wizajny: Treusee,
- Wolka: Wolden,
- Zyrwiny: Serienen.
4. Rejencja ciechanowska (Regierungsbezirk Zichenau)
 |
| Rejencja ciechanowska |
Przyłączenie do Prus Wschodnich regionu ciechanowskiego było w dużej mierze dziełem naczelnika Prus Wschodnich Ericha Kocha, który szukając rekompensaty za utratę rejencji Prusy Zachodnie domagał się włączenia w ich miejsce północnego Mazowsza. Jednym z zamierzeń Kocha była również kolonizacja północnego Mazowsza przez bezrolnych chłopów z Prus Wschodnich. (za: Pronobis, Witold, Organizacja administracji okupacyjnej w rejencji ciechanowskiej, 1973). Docelowo miano dokonać germanizacji wszelkich polskich nazw, poniżej zostały przedstawione zgermanizowane nazwy poszczególnych powiatów wchodzących w skład rejencji.
8 października 1939 r. został wydany przez A. Hitlera „Dekret o podziale administracyjnym i administracji ziem wschodnich". Na podstawie paragrafu 4 tego dekretu poprzez przyłączenie terenów nadgranicznych utworzono na terenie prowincji Śląsk — obwód rejencyjny Katowice, a w prowincji Prusy Wschodnie — okręg rejencyjny (Ciechanów.24) (Pronobis, Witold, Organizacja administracji okupacyjnej w rejencji ciechanowskiej, 1973)
Rejencja ciechanowska obejmowała 9 powiatów:
1. Landkreis Mackeim (powiat makowski)
2. Landkreis Mielau (powiat mławski)
3. Landkreis Ostenburg (powiat pułtuski)
4. Landkreis Plöhnen (powiat płoński)
5. Landkreis Praschnitz (powiat przasnyski)
6. Landkreis Scharfenwiese (powiat ostrołęcki)
7. Landkreis Schröttersburg (powiat płocki)
8. Landkreis Sichelberg (powiat sierpecki)
9. Landkreis Zichenau (powiat ciechanowski)
3. Landkreis Ostenburg (powiat pułtuski)
4. Landkreis Plöhnen (powiat płoński)
5. Landkreis Praschnitz (powiat przasnyski)
6. Landkreis Scharfenwiese (powiat ostrołęcki)
7. Landkreis Schröttersburg (powiat płocki)
8. Landkreis Sichelberg (powiat sierpecki)
9. Landkreis Zichenau (powiat ciechanowski)
Rejencja istniała do 1945 roku, kiedy to ziemie wchodzące w jej skład zostały wyzwolone przez Armię Czerwoną.
5. Rejencja białostocka (Regierungsbezirk Bialystok)
 |
| Rejencja białostocka |
Do lipca 1941 roku w związku z ustaleniami paktu Ribbentrop-Mołotow białostocczyzna była częścią ZSRR, sytuacja ta uległa zmianie wraz z wkroczeniem na jej tereny wojsk niemieckich w ramach operacji Barbarossa, która rozpoczęła się 22 czerwca 1941 roku. Dokładnie miesiąc od anektowania białostocczyzny, 22 lipca 1941 roku powołano rejencję białostocką (Regierungsbezirk Bialystok). Sama rejencja była zależna administracyjnie od Prus Wschodnich, dzieląc z nią nawet tego samego naczelnika - Ericha Kocha. W skład rejencji wchodziło prawie całe dawne województwo białostockie, bez Suwalszczyzny i dwóch gmin leżących na prawym brzegu Pisy. 18 września 1941 roku do rejencji białostockiej włączono obwód grodzieński.
Na czele administracji stał gauleiter Prus Wschodnich, Erich Koch. Jednocześnie był on komisarzem Rzeszy okupowanej Ukrainy i posłem w Reichstagu. Wobec sprawowania tak wielu urzędów, Koch nie mógł ciągle przebywać w Białymstoku, dlatego powołał na swego stałego zastępcę, szefa Niemieckiego Frontu Pracy w Królewcu, Waldemara Magunię. Szybko popadł on jednak w niełaskę i jego miejsce zajął landrat tylżycki, Friedrich de Brix.
Okręg Białostocki i Prusy Wschodnie były w tej sytuacji połączone nie tylko poprzez osobę Kocha ale także przez kadrę urzędniczą która wywodziła się z kadry wschodniopruskiej, aparat bezpieczeństwa który otrzymywał rozkazy od swych przełożonych w Królewcu, pocztę i inne organy. Jednak Okręg Białostocki nie został bezpośrednio włączony do Prus Wschodnich, choć prawdopodobnie stać się tak miało w przyszłości. 16 lipca 1941 Hitler na tajnej konferencji z udziałem Göringa, Keitla, Lammersa i Rosenberga, zapowiedział włączenie Okręgu do Rzeszy[2]. Jedynym wyznacznikiem odrębności była granica policyjna między nimi. Aby ją przekroczyć należało uzyskać stosowne zezwolenie. Natomiast granicę celną zniesiono w listopadzie 1941[3]. (wiki)
Rejencja białostocka obejmowała 8 powiatów w tym jeden grodzki:
1. Powiat grodzki Białystok2. Powiat ziemski Białystok
3. Powiat bielski
4. Powiat grajewski
5. Powiat grodzieński
6. Powiat łomżyński (Lomscha)
7. Powiat sokólski (Sokolka)
8. Powiat wołkowyski (Wolkowysk)
Na przełomie lipca i sierpnia część rejencji do linii Narwi i Biebrzy została zajęta przez Armię Czerwoną zmuszając przeniesienie administracji do Bartoszyc (Bartenstein). Pół roku później, w styczniu 1945 roku, Armia Czerwona wyzwoliła resztę obszary rejencji tym samym przynosząc jej kres.
1945 - Kres Prus Wschodnich
Operacja Wschodniopruska przyniosła ostateczny kres Prusom w ich dotychczasowej postaci. Ogień i lód przyniosły niewyobrażalne cierpienie i śmierć setkom tysięcy mieszkańcom Prus, niszcząc wieki wspaniałej historii i fascynującej kultury, która wytworzyła się i kwitła na przekór często niesprzyjającym wichrom losu w tej chłodnej, surowej lecz pięknej krainie. Kulturę i ducha Prus tworzyła istna mozaika narodowości i wyznań zjednoczona jednakże tym, iż zwała tą jedną ziemię swą wspólną ojczyzną. Prusy nie umarły, istnieją nadal, w nowej formie i postaci, odtwarzane dzięki nam, pokoleniom, które znając błędy przeszłości będą tworzyć przyszłość ich pozbawioną. Jesteśmy potomkami dawnych mieszkańców tej ziemi, być może nie z krwi lecz z racji zamieszkiwania tej samej krainy i miłości jaką ją darzymy. Dbajmy o nią i o jej dziedzictwo, nie bójmy zwać jej Prusami, ponieważ to jej odwieczna, historyczna nazwa, dumna i dźwięczna. Nie wstydźmy się jej wymawiać ponieważ mamy ku temu pełne prawo, jesteśmy jej dziećmi, częścią tej ziemi, jest ona bezsprzecznie nasza. Pamiętajmy o jej dawnych mieszkańcach, ponieważ pielęgnując pamięć o nich, uczymy przyszłe pokolenia tego by kiedyś pielęgnowały pamięć po nas.
Wszystkie mapy i grafiki należą do ich prawowitych twórców i właścicieli / All the pictures and maps are the property of their respective owners and creators / Alle bilder und karte sind Eigentum der jeweiligen Inhaber
