Pomezania - zapomniany region

Stylizowany herb Pomezanii

Od ostatnich kilku lat da się zaobserwować w Polsce tendencję do regionalizacji i procesu samookreślenia na bazie zamieszkiwanego regionu. Owa tendencja z roku na rok przybiera na sile i z tego właśnie powodu uważam, iż nadszedł najlepszy czas by przypomnieć mieszkańcom wschodnich rubieży województwa pomorskiego i zachodnich warmińsko-mazurskiego, iż i dla nich istnieje wspólny regionalny mianownik, pozwalający im wyjść spod parasolkowego terminu jakim jest Pomorze czy Warmia i Mazury. Owym mianownikiem jest historyczna Pomezania (nazwa pochodzi z języka pruskiego i oznacza krainę za drzewami), region, którego nazwa pojawiła się w źródłach pisanych już 700 lat temu i była de facto pierwszą udokumentowaną nazwą wspomnianego powyżej obszaru. Mieszkańcy Kaszub, Kociewia czy nawet siostrzanej Warmii mogą bez problemu określić się swym regionalnym mianem, dlaczegóż i my mieszkańcy Pomezanii nie moglibyśmy postąpić podobnie? Jednakże, nim do tego dojdzie należy pierw zaszczepić w ludzkiej świadomości poczucie regionalnej przynależności, wskazać regionalne granice, przedstawić historię i charakterystykę regionu, dać mieszkańcom punkty odniesienia wedle których będą w stanie skrystalizować w swych umysłach to czym jest w swej istocie Pomezania. 

Nie da się ukryć, iż w historiografii Prus, Pomezania od samego początku zajmowała jedno  z najbardziej poczesnych miejsc i w perspektywie historycznej jedynie Sambia, a później i Warmia były ziemiami o równorzędnym znaczeniu. Na ten stan rzeczy wpływał szereg czynników, jednym z nich było zaludnienie. Nie jest tajemnicą, iż wedle źródeł to właśnie Pomezania i Sambia były ziemianami najliczniej zamieszkanymi przez Prusów. Innym znaczącym czynnikiem był fakt, iż Pomezania została obrana jako pierwszy cel uderzenia Zakonu i tym samym jej przypadło stawić tak pierwszy opór jak i po jego upadku najszybciej ulec nieubłaganemu procesowi postępu niesionego przez Zakon, stając się przyczółkiem ku dalszej ekspansji. To właśnie w pomezańskim Malborku założono stolicę Zakonu. Także na obszarze Pomezanii utworzoną z czterech diecezji pruskich ze stolicą w Kwidzynie. W późniejszych wiekach w wyniku wojen Zakonu z Polską i porażką pierwszego doszło do podziału Pomezanii na Królewską i Książęcą ze stolicą w Królewcu. Z czasem znaczenie Pomezanii w perspektywie Prus zaczęło ulegać umniejszeniu kosztem innych regionów, lecz sama nazwa funkcjonowała dalej przez wiele późniejszych wieków określając nieprzerwanie wciąż ten sam region.

Za czasów PRL w ramach pisania historii na nowo próbowano zastąpić nazwę Pomezania bardziej polsko brzmiącym lecz ahistorycznym terminem Powiśle wcielając w jego skład również Pogezanię/Oberland. Tworzeniem owych nowych, sztucznych regionów zajął się Instytut Zachodni w Poznaniu, mieście nie mającym absolutnie nic wspólnego z historią Prus i ziem wchodzących w ich skład. Przez dziesięciolecia usilne próby zaszczepienia terminu Powiśle nie odniosły oczekiwanego skutku i obecnie samo Powiśle w perspektywie kraju jest bardziej kojarzone z dzielnicą Warszawy niźli regionem w północnej Polsce. Ignorancja stojąca za tworzeniem nazwy Powiśle jest doprawdy szokująca i używanie owego terminu w miejscu pięknej i historycznej nazwy jaką jest Pomezania jest zaiste przejawem kompletnej niewiedzy. Co raz częściej można jednakże zaobserwować przeobrażenie w ludzkiej świadomości, jako tego przykład postanowiłem zamieścić poniżej kilka cytatów na które natrafiłem w internetowej przestrzeni:

Wypowiedź w dyskusji na temat Pomezanii i Powiśla:

Nazwa Pomezania jest wciąż nazwą żywą, funkcjonującą w teraźniejszości i niejednokrotnie sięgali i wciąż sięgają po nią mieszkańcy regionu, czego przykładem jest między innymi herb diecezji elbląskiej, drużyna piłkarska Pomezania Malbork, Spółdzielnia Mieszkaniowa "Pomezania" z Kwidzyna, Grupa Pielgrzymkowa "Pomezania" z Iławy czy Stowarzyszenie Gospodarstw Gościnnych "Pomezania".

Jest to ziemia stricte rolnicza i ukierunkowana na turystykę, poza nielicznymi wyjątkami brak na jej obszarze ciężkiego przemysłu, a większe firmy wiążą się z nowoczesnymi technologiami, obróbką drewna czy produkcją żywności. Pomezania może poszczycić się dziesiątkami jezior, z których największym jest Jeziorak będący niejako sercem Pomezanii, liczne są także rzeki sprzyjające wyprawom kajakowym, a już szczególną atrakcją regionu jest leżący na pograniczu dwóch regionów kanał Oberlandzki zwany również Elbląskim.
  
Granice Pomezanii

Mapa Pomezanii z zaznaczonymi w dosyć luźny sposób granicami

By należycie określić granice Pomezanii należy pierw sięgnąć do czasów podziału plemiennego Prus i tak za Sewerynem Szczepańskim: 

Jej obszar już po podboju zamykał się w granicach wyznaczonych przez rzeki Osę na południu, Wisłę na zachodzie i Nogat na północnym-zachodzie. Na północy i północnym-wschodzie granice Pomezanii wyznaczał zabagniony obszar Jeziora Drużno oraz ciąg obniżeń terenowych, wyznaczonych przez linię obecnego Kanału Ostródzko-Elbląskiego wraz z pasem rozległych puszczy i jezior. Na wschodzie zaś granice Pomezanii opierały się o dorzecze górnej Drwęcy. (http://www.academia.edu/1038163/Osadnictwo_pruskie_w_okolicy_Prabut_we_wczesnym_średniowieczu)

W książce Georga Hermanowskiego Ostpreußen Lexikon granice Pomezanii zostały nakreślone podobnie, lecz miejscami odrobinę bardziej szczegółowo (za tłumaczenie z niemieckiego szalenie dziękuję dobremu koledze  i specjaliście w tłumaczeniach - Bartoszowi):

Staropruska Pomezania, sprzed czasów zakonu krzyżackiego sięgała od Drwęcy aż do Nogatu oraz do jeziora Drużno na północy. Na wschodzie granica przebiegała w dolinie rzeki Dzierzgoń do (...) linii jezior Piniewskiego, Sambrodzkiego, Rudej Wody Bartężskiego Ilińskiego oraz Drwęckiego. Na zachodzie pomiędzy Toruniem a Białą Górą granicę stanowiła Wisła. Granica południowa była pomiędzy Drwęcą i Osą. 

Inne źródła odpowiadają dwóm powyższym, pewne nieścisłości dotyczą czasem granicy północnej, lecz można śmiało przyjąć, iż w większości źródeł wytycza je południowy brzeg jeziora Drużno.

Po podboju Pomezanii na bazie jej granic pruskiej wytyczono granicę biskupstwa pomezańskiego, z czasem inkorporując w jego skład również Pogezanię. W tym momencie chciałbym zaznaczyć, iż prawowitymi granicami regionalnymi dla Pomezanii  jako regionu są pierwotne, staropruskie granice bazujące na liniach wododziałów. Po latach analizowania pruskich regionów doszedłem do wniosku, iż byłoby krzywdzącym dla Pogezanii/Oberlandu wcielanie tego regionu w ramy Pomezanii, stąd stronię od zrównywania granic diecezji pomezańskiej z granicami Pomezanii jako regionu. Jedynym wyjątkiem o jaki się pokusiłem jest Zalewo, które nim ukuto termin Oberland było i de facto nadal jest miastem pomezańskim. Współcześnie region jest rozbity pomiędzy dwa województwa: pomorskie i warmińsko-mazurskie, co przyczynia się do problemu z lokalnym samookreśleniem, a także ogranicza możliwości promocji regionu nie tylko w lokalnej świadomości, lecz i w perspektywie całego kraju. Rozwiązaniem tymczasowym jest promowanie regionu w przestrzeni internetowej, a w dalszej kolejności zainteresowanie tym tematem władz samorządowych, lokalnej prasy, organizacji kulturalnych i szkół w ostateczności zaszczepiając w mieszkańcach poczucie lokalnej tożsamości nie stłamszonej przez podział administracyjny. Pozytywnym efektem ubocznym byłoby zacieśnienie współpracy między województwami i większa ekspozycja tej ziemi nie tylko w perspektywie obydwu województw, lecz i kraju.

Miasta Pomezanii

Miasta, które od czasu swego powstania są identyfikowane z Pomezanią to Malbork, Kwidzyn, Prabuty, Susz, Iława, Sztum, Dzierzgoń (Kiszpork), Kisielice, Zalewo i Miłomłyn (leżący jeszcze na terenie Pomezanii: Liebemühl liegt im prußischen Stammesgebiet Pomesanien auf einer Halbinsel der aus dem Eylingsee (http://wiki-de.genealogy.net/Liebemühl). Na marginesie wspomnę tutaj również o Gardei i Biskupcu, które choć utraciły prawa miejskie są wsiami liczącymi kolejno 2500 i 1927 mieszkańców. W wypadku Gardei, jej populacja jest większa niźli niektórych pomezańskich miast takich jak Miłomłyn, Zalewo czy Kisielice. Czasem w ramach Pomezanii wymienia się także Ostródę, lecz obszar na którym znajduje się owe miasto był tak pod wpływem plemion pomezańskich, jak i sasińskich i trudno jednoznacznie zaliczyć je do Pomezanii. Znamienitym i wpływowym miastem dla regionu jest natomiast Elbląg, który choć nie leży na obszarze Pomezanii to od momentu swego powstania był ścisłe z nią związany, a jego wpływ choć obecnie już słabszy wciąż jest w regionie odczuwalny. Miasta wchodzące w skład Pomezanii charakteryzują się podobną ilością mieszkańców (szczególnie miasta powiatowe) i należą do klasy średnich i małych pod kątem wielkości i zaludnienia. Jedynymi większymi miastami w pobliżu granic Pomezanii są Elbląg liczący 122 368 mieszkańców i położony na ziemi chełmińskiej Grudziądz mający 97 676 mieszkańców.

Oto zestawienie miast wraz z liczbą mieszkańców, przynależnością administracyjną i przypisanymi tablicami rejestracyjnymi:

1. Malbork (woj. pomorskie/miasto powiatowe): 38 650 Tablice rejestracyjne: GMB
2. Kwidzyn (woj. pomorskie/miasto powiatowe): 38 849 Tablice rejestracyjne: GKW
3. Iława (woj. warmińsko-mazurskie/miasto powiatowe): 33339 Tablice rejestracyjne: NIL
4. Sztum (woj. pomorskie/miasto powiatowe): 10427 Tablice rejestracyjne: GSZ
5. Prabuty (woj. pomorskie): 8881 Tablice rejestracyjne: GKW
6. Susz (woj. warmińsko-mazurskie): 5733 Tablice rejestracyjne: NIL
7. Dzierzgoń (Kiszpork) (woj. pomorskie): 5564 Tablice rejestracyjne: GSZ
8. * Gardeja (woj. pomorskie) (byłe miasto, obecnie wieś): 2500 Tablice rejestracyjne: GKW
9. Miłomłyn (woj. warmińsko-mazurskie): 2431 Tablice rejestracyjne: NOS
10. Zalewo (woj. warmińsko-mazurskie): 2222 Tablice rejestracyjne: NIL
11. Kisielice (woj. warmińsko-mazurskie): 2191 Tablice rejestracyjne: NIL
12. * Biskupiec (woj. warmińsko-mazurskie): 1927 Tablice rejestracyjne: NNM

Jak określić mieszkańca Pomezanii?

Mówiąc o danej ziemi naturalnie winniśmy wspomnieć o tym jak należałoby określić jej mieszkańców ; jak więc wypadałoby nazwać mieszkańców Pomezanii? Jako naturalny wzór tworzenia nazwy odmiejscowej obrałbym siostrzany dla Pomezanii region - Warmię. W wypadku Warmii, odmiany określające mieszkańców obydwojga płci funkcjonują od wieków w języku polskim w postaci Warmiaka i Warmianki. Idąc tym tropem mieszkańców Pomezanii określilibyśmy następująco: Pomezaniak i Pomezanka, obydwie formy brzmią nader naturalnie i wpasowują się w dialektykę języka polskiego.

Herb i dziedzictwo diecezji pomezańskiej

Chorągiew biskupów pomezańskich

Najstarszymi symbolami heraldycznym utożsamianym z Pomezanią były pieczęcie biskupów pomezańskich, na bazie których powstała cała późniejsza heraldyka pomezańska. Pierwsze pieczęcie biskupów pomezańskich zaczęto stosować już w 1323 roku, a prekursorem stosowania owych pieczęci był szósty biskup pomezański - Rudolf z Elbląga. Najbardziej znanym przedstawieniem heraldycznym, na którym notabene wzorowały się władze powiatu kwidzyńskiego, była chorągiew biskupa pomezańskiego pod którą stanęło na polach Grunwaldu pomezańskie rycerstwo. Chorągiew owa została zdobyta przez wojska Władysława Jagiełły i jak odnotował to Jan Długosz, została przesłana po bitwie do Krakowa by włączyć ją w poczet zdobycznych chorągwi. Należy wspomnieć, iż współcześnie stosowany herb Warmii wywodzi się również od chorągwi biskupiej pod którą zebrali się warmińscy rycerze.

Rycerz chorągwi
biskupa pomezańskiego

Chorągiew biskupów pomezańskich ozdobiona była szeregiem symboli nawiązujących do chrześcijaństwa i władzy kościelnej. Głównym symbolem herbowym był złoty orzeł utożsamiany z świętym Janem Ewangelistą dzierżący w szponach wstęgę z napisem "Sanctus Joannes", natomiast po jego prawej i lewej stronie umieszczone były złote pastorały, wszystkie wspomniane symbole znajdowały się na czerwonym polu.

Biskupstwo pomezańskie istniało do 1587 roku, kiedy to w wyniku postępującego procesu sekularyzacji zostało rozwiązane. Spadkobierczynią diecezji pomezańskiej jest współczesna diecezja elbląska utworzona przez Jana Pawła II w 1992 roku. Diecezja elbląska od samego początku swego istnienia nawiązuje do tradycji i historii eksponując nawet na swym herbie napis "Pomezania", przyczyniając się tym samym do podtrzymania w świadomości mieszkańców faktu istnienia regionu o tej nazwie, a co więcej poprzez swe dekanaty określa relatywnie wierne granice historyczne regionu:

Herb diecezji elbląskiej/pomezańskiej

Do wizerunku orła św. Jana Ewangelisty powrócono w 1992 roku, gdy powstała diecezja elbląska. Władze diecezji elbląskiej (obejmującej ok 90% dawnej diecezji pomezańskiej) zaleciły używanie herbu diecezjalnego wyobrażającego tarczę dzieloną w skos złotym pastorałem, w prawym błękitnym polu z postacią św. Wojciecha w czerwonych szatach, w czerwonym polu lewym ze złotym orłem św. Jana Ewangelisty, trzymającym w pazurach wstęgę z napisem “Pomezania”. (https://pl.wikipedia.org/wiki/Diecezja_pomezańska)

Starania diecezji o podtrzymanie ciągłości historycznej  zostały szczególnie podkreślone w 2014 roku, gdy doszło do ustanowienia tytularnego biskupstwa pomezańskiego. Diecezja elbląska (pomezańska) jest obecnie najbardziej wyrazistym przykładem działania mającego na celu utrzymanie w świadomości Pomezanii jako regionu nie historycznego a teraźniejszego:

(...) Orzeł trzyma w szponach wstęgę z napisem "Pomezania", aby w ten sposób nawiązać do przeszłości terenu, na którym jest położona Diecezja.

Pierwsza część tego herbu jest nowym elementem, aczkolwiek pastorał św. Wojciecha otrzymał kształt jednego z pastorałów pomezańskich (w herbie diecezji pomezańskiej znajdowały się dwa pastorały, umieszczone po obu stronach orła). Drugi pastorał pomezański został zachowany, jako element łączący oba pola herbowe - spinający przeszłość i teraźniejszość w jedną całość. Ponadto druga część tarczy herbowej zachowała prawie w całości herb pomezański (postać orła), z wyjątkiem wstęgi, która zamiast napisu "Święty Jan" otrzymała napis "Pomezania", aby łatwiej można było odczytać związek historii z teraźniejszością (https://pl.wikipedia.org/wiki/Diecezja_elbląska)

Jak dotąd żadne władze samorządowe nie podjęły nawet drobnych kroków mających na celu przywrócenie do użycia nazwy Pomezania , nie dążąc tym samym do zaszczepienia w świadomości mieszkańców faktu istnienia takowego regionu i tym samym umożliwienia im samookreślenia w duchu podobnym do tego panującego na Warmii czy Mazurach. Obecny status quo jest dwojaki, większość mieszkańców ma problemy z swym regionalnym określeniem, przypisując się do pobliskich regionów w postaci Pomorza, Warmii, Mazur (większość) tudzież określa się przez pryzmat PRL-owskiego tworu jakim jest Powiśle - promowanego przez niektóre władze samorządowe ignorujące historyczne dziedzictwo regionu (mniejszość). Obecna sytuacja prowadzi również do tworzenia absurdalnych historycznie i regionalnie konstrukcji czego przykładem może być tutaj wieś Mikołajki Pomorskie i byłe miasto, a teraz duża wieś - Biskupiec Pomorski. Obie nazwy powstały celem wyróżnienia ich na tle innych miejscowości o tej samej nazwie, jednakże zamiast odwołać się do ich regionalnego umiejscowienia posunięto się do podczepienia ich pod zupełnie z nimi nie związany region jakim jest Pomorze.  Czy nie lepiej wyglądałaby właściwa regionalnie nazwa Mikołajki Pomezańskie i Biskupiec Pomezański?

Herb powiatu kwidzyńskiego

Godnym odnotowania jest zatwierdzenie w 1999 roku przez samorząd powiatu kwidzyńskiego herbu Pomezanii jako herbu powiatowego, na tym jednakże poprzestając i pozostając przy okazji promocji regionu na ahistorycznym terminie Powiśle. 

Drugim wartym wzmianki przykładem funkcjonowania herbu pomezańskiego są Kisielice:

Trzecim przykładem funkcjonowania herbu pomezańskiego jest Biskupiec:

Herb i flaga Pomezanii współcześnie

By należycie promować Pomezanię jako region należy zadbać o należytą i historycznie poprawną symbolikę z którą mogliby się utożsamiać mieszkańcy Pomezanii. Naturalnym krokiem w tym kierunku jest sięgnięcie po historyczną symbolikę stosowaną przez diecezję pomezańską, adekwatnie jak jest to czynione w wypadku Warmii. Pomezańska symbolika może zostać zawarta w kilku klasycznych formach, herbie, fladze i fladze z herbem, poniżej przedstawiam kilka wariantów:

1) Zmodyfikowany, historyczny herb biskupów pomezańskich używany obecnie jako herb powiatu kwidzyńskiego:

2) Wierne odtworzenie herbu biskupów pomezańskich wraz z pastorałami i wstęgą z napisem "Sanctus Joannes".

3) Orzeł świętego Jana Ewangelisty trzymający w szponach wstęgę z napisem "Pomezania" zapożyczony z herbu diecezji elbląskiej/pomezańskiej:

4) Zmodyfikowany, historyczny herb biskupów pomezańskich używany obecnie jako herb Kisielic:

5) Zmodyfikowany, historyczny herb biskupów pomezańskich używany obecnie jako herb Biskupca:

6) Forma uproszczona w postaci flagi o dwóch pasach z dominującymi na herbie kolorami (czerwień i złoto):

7) Forma uproszczona w postaci flagi o dwóch pasach z dominującymi na herbie kolorami (czerwień i złoto) oraz orłem Świętego Jana:

Posłowie

Reasumując, to w naszej gestii leży działanie skutkujące przywróceniem światu pamięci o Pomezanii, regionie o wielowiekowym, bogatym dziedzictwie, którego funkcjonowanie w ludzkiej świadomości pozwala nam się określić, wyróżnić na tle innych i poprzez to oddać sprawiedliwość naszej lokalnej historii.

Źródła:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Diecezja_pomezańska
https://pl.wikipedia.org/wiki/Diecezja_elbląska
http://kwidzynopedia.pl/index.php?title=Kapituła_Pomezańska
http://wiki-de.genealogy.net
http://www.academia.edu/1218280/Chomor_Sancti_Adalberti_1249_a_możliwości_lokalizacji_terenowej_wybranych_kościołów_Pomezanii
Hermanowski, Georg: Ostpreußen Lexikon, Adam Kraft Verlag Mannheim, 1980
Preuss, August Eduard.: Preußische Landes- und Volkskunde: oder Beschreibung von Preußen : Ein Handbuch für die Volksschullehrer der Provinz Preußen, Królewiec, 1835
Szczepański, Seweryn: Osadnictwo pruskie w okolicy Prabut we wczesnym średniowieczu, Kronikarskim Piórem Prabuty - Riesenburg, 2011