Prūsai (Prusowie) cz.1 - Pochodzenie Prusów.

Słowo wstępu - pruskie dziedzictwo

Analizując historię pruskiej ziemi można dostrzec, iż szereg regionów składających na całokształt Prus jest przesiąknięty kwintesencją szeregu kultur przez wieki ze sobą koegzystujących, wpływających na siebie i przeplatających wzajemnie. Pierwiastki kulturowe o wszelkiej maści zabarwieniu etnicznym, tak bałtyjskim, niemieckim czy słowiańskim tworzyły barwną mozaikę spiętą ramami granic nakreślonych wieki temu przez lud, który dał tej ziemi nie tylko jej nazwę ale i kulturową podwalinę dla wszystkich późniejszych etnosów osiedlających się pomiędzy Wisłą a Niemnem. Prusowie, ponieważ to o nich mowa, jako lud nie odeszli w zapomnienie nie pozostawiając po sobie śladu. Fizycznie ulegli asymilacji pośród ludności napływowej, przekazując swe geny przyszłym pokoleniom mieszkańców Prus, ich język lub jego elementy uchowały się w monumentach językowych takich jak "Enchiridion Pruski", toponimach, a także w mowie osadników którzy niejednokrotnie przyjmowali do swego zasobu słów zapożyczenia z języka pruskiego a pierwiastki pruskiej tradycji i mitologii przetrwały w folklorze mieszkańców.

Prusowie i ich przodkowie należeli do najstarszych mieszkańców tej ziemi, żyli i umierali pośród naszych jezior i lasów, tu walczyli i ginęli w walkach o zachowanie wolności i możliwości życia wedle swych praw, oddawali cześć bogom i przodkom pod tym samym niebem pod którym i my żyjemy, kroczyli po tej samej ziemi po której i my kroczymy. W głębi jezior, nurcie rzek i szumie lasów które niejednokrotnie noszą pruskie nazwy wciąż trwa o nich pamięć. Zostawili po sobie wyraźny ślad nie tylko w historii regionu ale i tej części Europy i dlatego nadal funkcjonują w pamięci współczesnych ludzi, a wiedza o nich odradza się powoli dzięki badaniom i opracowaniom naukowców, badaczy, dzięki działaniom ruchów, organizacji i pojedynczych jednostek tak na terenie województwa warmińsko-mazurskiego ale także w obwodzie Królewieckim, Niemczech, Litwie czy Łotwie. Język pruski jest od dziesiątek lat skwapliwie odtwarzany a promocja wiedzy o tym kim są Prusowie choć jeszcze skromna jest obecnie faktem. Będąc mieszkańcami pruskiej ziemi i my winniśmy pamiętać o Prusach będących nam dalekimi przodkami niekoniecznie z racji krwi ale miejsca które zamieszkujemy. Są oni nie tylko solidnym ale i barwnym kulturowym monumentem do którego warto sięgać i odwoływać się ponieważ dzięki tego typu konotacjom jesteśmy w stanie uczynić naszą ziemię wyjątkową i tym samym określić swe regionalne "ja" w sposób oryginalny i niespotykany w perspektywie nie tylko Polski ale i Europy.

Pochodzenie Prusów:

By odpowiedzieć na pytanie kim są Prusowie należy pierw wyjaśnić kim są Bałtowie, a to przez wzgląd na fakt, iż Prusowie jak i ich kultura są pochodzenia bałtyjskiego. Prusowie tak jak i bratni im Litwini czy Łotysze byli plemieniem bałtyjskim, jedną z indoeuropejskich grup ludnościowych która w procesie etnogenezy wyłoniła się z pierwotnej grupy bałtosłowiańskiej. Nazwa "Bałtowie" pojawia się we współczesnej historiografii w roku 1845-tym utworzona na bazie łacińskiej nazwy Morza Bałtyckiego  - Mare Balticum, nazwę ową zaproponował niemiecki badacz języków bałtyjskich - Georg Heinrich Ferdinand Nesselmann. Nazwa ukuta przez Nesselmanna choć funkcjonowała przez dziesięciolecia pośród badaczy utrwaliła się w ogólnym pojęciu dopiero po 1919 roku po utworzeniu niepodległych republik bałtyckich. Obecnie ludność bałtyjska jest tradycyjnie dzielona na zachodnią - zespół plemion pruskich i jaćwieskich, pośrednią - którą reprezentowali Kurowie (wliczani niejednokrotnie do kręgu plemion zachodniobałtyjskich) i wschodnią - w postaci Litwinów i Łotyszy. Cechami łączącymi wszystkie ludy bałtyjskie jest poza genetyką i kulturą także język, który jednakże w wypadku Bałtów zachodnich choć podobny u podstawy różnił się szeregiem elementów.

Hipotezy na temat pochodzenia Bałtów - kultura rzucewska

Zasięg kultury rzucewskiej jest oznaczony poprzecznymi kreskami,
wschodniobałtycki odłam kultury ceramiki sznurowej jest oznaczony kratką.

By przedstawić dokładnie etnogenezę Prusów musimy sięgnąć daleko w przeszłość i tym samym zetrzeć się z dwiema koncepcjami dotyczącymi pochodzenia ludów bałtyjskich. Autorem pierwszej z nich jest Lothar Killian a koncepcja pochodzenia ludów bałtyjskich ukuta przez niego jest zwana autochtoniczną. Wspierana przez badaczy litewskich, łotewskich i rosyjskich zakłada bytność Bałtów nad wybrzeżem Bałtyku już w okresie późnego brązu (2000-1800 p.n.e). Teoria owa odnajduje przodków wszystkich plemion bałtyjskich pośród neolitycznej kultury rzucewskiej datowanej na schyłek III i początek II tysiąclecia p.n.e, będącej wedle naukowców najdawniejszym śladem istnienia kultur bałtyjskich. Proto bałtyjska kultura rzucewska choć związana z kulturą ceramiki sznurowej była tworem posiadającym zespół cech przyczyniających się do jej historycznego wyodrębnienia i rozwijała się równolegle z kulturą ceramiki sznurowej. Jej zasięg rozciągał się od obszaru Zatoki Puckiej po ujście Niemna, a sama kultura wzięła swą nazwę od położonej niedaleko Pucka wsi Rzucewo, w której to odkryto pierwsze ślady jej bytności. Kwestia zasięgu osadnictwa od wybrzeża w głąb lądu jest kwestią dzielącą badaczy, według badaczy polskich i niemieckich osadnictwo kultury rzucewskiej było głównie skumulowane na wybrzeżach, na przekór temu litewscy i łotewscy uczeni wskazują, iż osadnictwo najpewniej było także skierowane w głąb lądu.

Kultura rzucewska i jej potencjalny zasięg w głąb lądu
(oznaczona na pomarańczowo)

Ludność kultury rzucewskiej zajmowała się uprawą zbóż, hodowlą rogacizny, koni, rybołówstwem i polowaniem na liczne w tamtych czasach w Bałtyku foki grenlandzkie i szare. Cechą dla niej charakterystyczną była obróbka jantaru, której dokonywano w specjalnie do tego przeznaczonych pracowniach. Skala obróbki jantaru była na tyle szeroka, iż w okresie między 2000 a 1700 lat p.n.e. na terenie samych Żuław Wiślanych funkcjonowały dziesiątki wyspecjalizowanych pracowni bursztyniarskich:

Wśród wytwarzanych tam ozdób najwięcej było paciorków rurkowatych, guzkowatych z otworem w kształcie litery V oraz paciorków w kształcie podwójnego topora (ryc. 1). Odkryte w trakcie badań wykopaliskowych zabytki bursztynowe to głównie półwytwory ozdób oraz okazy uszkodzone i zarzucone lub poddane przeróbce. Obok wyrobów gotowych znaleziono też duże ilości bursztynowego surowca, który występował w najbliższej okolicy pracowni, w złożach naturalnych. Wśród zabytków krzemiennych znajdowały się narzędzia, m.in. wiertniki, skrobacze, miniaturowe siekierkidłutka. Odkryto też płytki piaskowca używane do ścierania i wstępnego formowania bryłek bursztynu. (http://elblag.2lo.elblag.pl/historia/dawnosci/tresc.html)

Poza obróbką jantaru przedstawiciele kultury rzucewskiej zajmowali się także wyrabianiem siekier kamiennych i tworzeniem ceramiki, w tym naczyń wanienkowatych o wzorcowaniu co należy odnotować - odmiennym od tego kojarzonego z kulturą ceramiki sznurowej i przeznaczonych najprawdopodobniej do pieczenia ryb.

Wedle założeń koncepcji autochtonicznej przyczynek do podziału plemion bałtyjskich na zachodnie, wschodnie i przejściowe bierze swój początek właśnie w kulturze rzucewskiej z której to początek wziąć miały :

Kultura ceramiki kreskowej : związana ze wschodnimi bałtami, występująca od I tysiąclecia p.n.e. do III-IV wieku n.e. na terenach wschodniej i północno-zachodniej Litwy, środkowej Białorusi oraz południowo-wschodniej Łotwy.

Kultura kurhanów sambijskich : występująca od około I tysiąclecia do VI w. p.n.e. na terenach od dolnego i środkowego Niemna, przez Sambię po Barcję (przykładowe stanowisko : Rusy (Rossen) nieopodal Braniewa) i część Galindii (przykładowe stanowisko : nieistniejąca już wieś Pożegi koło Białej Piskiej (Bialla). Tak jak w wypadku kultury ceramiki kreskowej dającej początek przyszłym Litwinom i Łotyszom tak kultura kurhanów sambijskich i następująca po niej kultura kurhanów zachodniobałtyjskich wiąże się bezpośrednio z Prusami dla których obie wspomniane wcześniej kultury są bezpośrednimi przodkami. Należy nadmienić, iż kultura kurhanów sambijskich rozwinęła się w związku z dalekosiężnym handlem jantarem, funkcjonował tam ośrodek odlewnictwa brązowego, a sama kultura była pod silnym wpływem zarówno nordyjskim, jak i pomorskim w postaci pomorskiej grupy kultury łużyckiej.

Hipoteza na temat pochodzenia Bałtów nr.2 i punkt zbieżny obu hipotez - kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

W tym miejscu jako zamierzoną dygresję przedstawię założenia drugiej teorii dotyczącej pochodzenia Bałtów, ponieważ punktem zbieżnym obu teorii jest wiekowa ciągłość kultury kurhanów zachodniobałtyjskich jako punktu wyjściowego dla późniejszych Prusów.

Wedle drugiej koncepcji pierwotne osadnictwo bałtyjskie nie występowało na wybrzeżu Bałtyku biorąc swój początek w kulturze rzucewskiej lecz w dorzeczu górnego Dniepru, na północ od Prypeci, na południe od środkowej Dźwiny i na zachód od górnej Oki. I tysiąclecie p.n.e. miało być początkiem wytwarzania się kultur bałtyjskich (do których należały następujące kultury : ceramiki kreskowanej, dnieprzańsko-dźwińska, juchnowska, prawdopodobnie także miłogradzka) z grupy bałtosłowiańskiej. Teoria owa zakłada exodus przodków Prusów z obszaru środkowej Rusi (międzyrzecze Dniepru i Wołgi, obszar kultury miłogradzkiej - identyfikowanej przez niektórych badaczy z Neurami, proto-słowianami/bałtami) nad obszary nadbałtyckie dopiero w VI wieku p.n.e. Po przybyciu nad Bałtyk i zasiedleniu obszaru od Niemna przez północne Mazowsze po Wisłę, przodkowie Prusów mieli asymilować między innymi lokalną grupę warmińsko-mazurską kultury łużyckiej.

Obie hipotezy naturalnie posiadają swoich zwolenników i oponentów, niektórzy badacze starają się pogodzić obie poszukując swoistego złotego środka, duża część jednakże ucieka się do przedstawienia obu koncepcji bez prób polemiki nad słuszności jednej nad drugą. Prawdą jest, iż obydwie posiadają szereg argumentów stojących za ich tezami co nie pozwala definitywnie uznać któreś z nich za stricte niesłuszną.

Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich jest oznaczona kolorem fioletowym.

Kultura owa uformowała się ok. VI-V w. p.n.e. w okresie halsztatu D na bazie (w zależności od hipotezy), autochtonicznej, bałtyjskiej kultury kurhanów sambijskich lub etnosu bałtyjskiego przybyłego z dorzecza Prypeci asymilującego elementy kultury łużyckiej. Zakres kultury kurhanów zachodniobałtyjskich rozciągał się od Wisły przez Północne Mazowsze, Sambię aż po Niemen a sama kultura została podzielona na kilka regionalnych grup wśród których wyróżniamy : grupę nadniemeńską, sambijską, zachodniomazurską, wschodniomazurską i północnomazowiecką. 

Kurhan kultury kurhanów zachodniobałtyjskich z Sorthenen (Sambia)

Cechą charakterystyczną tej kultury było wznoszenie kurhanów pierwotnie na terenie rozległych cmentarzysk o licznych owalnych, łódkowych lub prostokątnych nasypach by z czasem przejść do dużych pochówków zbiorowych w skrzyniach kamiennych z jamą grobową przykrytą brukiem otoczonych wieńcem kamiennym. W olsztyneckim skansenie możemy zobaczyć przykład takiego kurhanu, pochodzi on z okolic Rybaków (Fischhausen, ros.Primorsk) a dokładnie z Sorthenen na Sambii i jest datowany na 450-350 r. p.n.e. czyli epokę żelaza. Sama technika budowy kurhanów różniła się nieznacznie od regionu do regionu i tak na przykład kurhany z obszaru Mazur są zazwyczaj pozbawione wieńca okalającego kurhan.

Zgrupowania osadnictwa
kultury kurhanów zachodniobałtyjskich

System osadniczy kultury kurhanów zachodniobałtyjskich opierał się na sieci osiedli obronnych umiejscawianych w miejscach o naturalnych predyspozycjach obronnych takich jak wzniesienia (przykład : stanowisko w Starym Dzierzgoniu i Kretowinach w ramach grupy zachodniomazurskiej), wyspy, półwyspy, brzegi jezior czy rzek. Osiedla obronne były dodatkowo fortyfikowanych za pomocą wałów, palisad i częstokołów. Osady budowano także na terenie podmokłym, w płytkich zatokach jezior i rzek na konstrukcjach rusztowych składających się z pni, otaczając palisadą i tworząc połączenie ze stałym lądem przy pomocy pomostu palowego (przykład : stanowisko we wsi Czarne w ramach grupy wschodniomazurskiej). Osady tego typu pierwotnie występujące na obszarze Mazur z czasem rozpowszechniły się na reszcie ziem zamieszkanych przez kulturę kurhanów zachodniobałtyjskich. Podgrodzie osady obronnej otaczały sezonowe obozowiska których ludność zajmowała się hodowlą koni, świń, owiec, kóz i bydła, rzemiosłem (wyrabiano narzędzia z kamienia i kości, a w późniejszym okresie także broń i ozdoby z brązu i żelaza) a także w mniejszym stopniu rolnictwem, które zaczęło zyskiwać na znaczeniu dopiero w ostatnich fazach istnienia tej kultury. W wypadku zagrożenia takiego jak rajdy łupieżcze ludność podgrodzia kierowała się do wnętrza osady obronnej by z jej bezpiecznego wnętrza odeprzeć lub przeczekać atak nieprzyjaciela.

W kwestii rzemiosła nie sposób nie wspomnieć o ceramice i ozdobach wytwarzanych przez ludność kultury kurhanów zachodniobałtyjskich jako o elemencie ważnym pod kątem archeologicznym i kulturowym. Wytwarzano  naczynia z uchami wielodzielnymi, czarki baniaste i dwustożkowe, dwuuche wazy z krótkimi szyjkami, ceramikę grobową, czerniono lub wyświecano  a następnie zdobiono grupami kresek, kółkami zębatymi, stemplami lub dołkami palcowymi. Ozdoby wyrabiano z brązu a były to między innymi otwarte bransolety, naramienniki i naszyjniki zdobione grupami kresek ukośnych, bransolety z prostokątnej w przekroju sztabki, spiralne bransolety i naramienniki, naszyjniki kabłąkowate, szpile o prostym trzpieniu lub z łabędzią szyjką, w tym wiosłowate, szpile z główkami spiralnymi lub zwiniętymi w kółko, wisiorki, a także, w późniejszym okresie rozchodzące się w dużej mierze z warsztatów sambijskich i zachodniomazurskich naszyjniki z ząbkowaną górną krawędzią, z trąbkowatymi końcami i spiralne tarczki stożkowate. Tak jak w przypadku każdej kultury na porządku dziennym było czerpanie wzorców w materii przemysłu, tradycji i warsztatu z sąsiednich kultur, a następowało to dwojako : poprzez zwyczajne "podpatrzenie" jak i na drodze wymiany handlowej i swoistej "inżynierii wstecznej", w wypadku kultury kurhanów zachodniobałtyjskich, duży wpływ miała kultura pomorska.

Okres przekształcania się kultury kurhanów zachodniobałtyjskich w zachodniobałtyjski krąg kulturowy i tym samym początek formowania się plemion pruskich przypada na okres między I w. p.n.e. a I w. n.e., kiedy to od zachodu zaczyna naciskać na wschód wywodząca się z kultury oksywskiej kultura wielbarska, (biorąca notabene swą nazwę od eponimicznego cmentarzyska odkrytego na obecnym terenie jednej z dzielnic Malborka). Posuwająca się na wschód ludność choć wieloetniczna była w większości zdominowana przez przybyłych ze Skandynawii Gotów i Gepidów i w wyniku dalszej ekspansji na wschód asymiluje bądź zmusza do przeniesienia się dalej na wschód napotkaną za Wisłą ludność ludność kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Okres ten przynosi kres istnienia grupy zachodniomazurskiej jako grupy wchodzącej w skład kultury kurhanów zachodniobałtyjskich i zdominowanie jej przez kulturę wielbarską, przykładem tego procesu jest zmiana w obrzędowości pogrzebowej ; kurhany zostają zastąpione płaskimi cmentarzyskami z grobami jamowymi wyposażonymi w przedmioty o proweniencji gocko-gepidzkiej. Osadnictwo kultury zachodniobałtyjskiej o cechach typowych dla niej utrzymuje się na wchód od Pasłęki i środkowej Łyny. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż kres grupy zachodniomazurskiej wiąże się z kresem kulturowym (grupa ulega asymilacji, lub ulega wpływowi dominującej kultury) jako grupy kultury kurhanów zachodniobałtyjskich niźli z kresem fizycznym przez wzgląd na fakt, iż według archeologów Goci respektowali stan posiadania ludności tubylczej.

Zachodniobałtyjski krąg kulturowy - Est(i)owie, Galindowie i Sudzini pojawiają się na kartach historii

Zachodniobałtyjski krąg kulturowy zwany także jako kultura zachodniobałtyjska osiadły na wschód od Pasłęki przez Sambię po Niemen rozwijał się od początku naszej ery po V jej wiek. Tak jak i poprzedzająca ją kultura kurhanów zachodniobałtyjskich taki i kultura zachodniobałtyjska dzieliła się na szereg grup kulturowych pośród których wyróżniamy kulturę bogaczewską, sudowską, dollkeim-kovrovo i grupę olsztyńską. W tym okresie zachodni Bałtowie pojawiają się pierwszy raz na kartach pisanej historii dzięki przekazom Pliniusza Starszego (ur. 23 r. n.e. - zm. 79 n.e.) Ptolemeusza (ur. ok. 100 w. n.e - zm. ok. 168 w. n.e.) i Tacyta (ur. ok. 55 w. p.n.e, zm. ok. 120 w. n.e.) którzy którzy wspominając o bogatych w jantar ziemiach nadbałtyckich wymieniają mieszkające tam plemiona Est(i)ów (w wypadku Tacyta) czy Galindów i Sudzinów (w wypadku Ptolemeusza). Pierwsze dwa stulecia naszej ery przyniosły zainteresowanie Rzymu południowym wybrzeżem Morza Bałtyckiego ze względu na bogate złoża jantaru (najbogatsze znane złoża bursztynów, szacowane na 90% całych zasobów światowych, zlokalizowane są właśnie na Sambii w obwodzie królewieckim) co przyczyniło się do zawiązania kontaktów handlowych między Rzymem a zamieszkałymi nad Bałtykiem Aestiorum gentes - "ludem zbieraczy jantaru". Tak jak i wcześniej w historii to właśnie Sambia była głównym ośrodkiem handlowym i produkcyjnym i prowadziła najintensywniejszą wymianę handlową z Rzymem co poświadczają liczne i bogate znaleziska w tej części Prus.

W kwestii lokowania plemion zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego przekazy Pliniusza Starszego, Ptolemeusza i Tacyta w miarę rzetelnie nakreślają ówczesne położenie plemion zamieszkujących wybrzeże Bałtyku, pokrywając się w dużej mierze z przekazami późniejszymi takimi jak te przedstawione przez anglosaskiego podróżnika Wulfstana który w 890 r. n.e. zbierał informacje na temat geografii Morza Bałtyckiego. Oto jak antyczne przekazy lokują plemiona kręgu zachodniobałtyjskiego   :

Ptolemeusz z Aleksandrii (II w. n.e.) w swoim dziele geograficznym przekazuje najpełniejszą listę nazw etnicznych z południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego. Ptolemeusz wśród największych ludów zamieszkujących Sarmację europejską wymienia na pierwszym miejscu Wenedów (Venedai) z siedzibami wzdłuż całej Zatoki Wenedzkiej. Na południe od nich mieli mieszkać nad Wisłą Gytonwie (Gythones). Kolejne dwa ludy określone jako Galindowie (Galindai) i Sudinowie (Soudinoi), a dalej Stawanowie (Stavanoi), aż do Alanów (Alanoi) (13). (http://www.intempore.umk.pl/intempore_artykuly/2008/2.htm)

Pliniusz Starszy (23/24-79 n.e.) wymienił rzekę Wisłę i Wenedów oraz przekazał wiadomość o odbytej z polecenia cesarza Nerona wyprawie ekwity rzymskiego po bursztyn na wybrzeże Bałtyku. Dotarła ona do commercial ac litora, czyli do ośrodków handlowych (commercia), położonych bezpośrednio na wybrzeżu morskim (litora) (10). Tacyt (55-120) opisał zamieszkałe na wybrzeżu Morza Swebskiego (Bałtyku), obfitującego w bursztyn, ludy (plemiona) Est(i)ów (Aestiorum gentes) (11). Wiadomość ta znajduje potwierdzenie w liście króla Ostrogotów Teodoryka do Estów (Hestów) z VI w. n.e. (12). (http://www.intempore.umk.pl/intempore_artykuly/2008/2.htm)

Tacyt lokalizował Estiów nad Bałtykiem, na wschód od Gotów (14). (http://www.intempore.umk.pl/intempore_artykuly/2008/2.htm)

Analizując informacje w nich zawartych jesteśmy w stanie w miarę dokładnie nakreślić lokację plemion zachodniobałtyjskich. Wedle tych informacji zamieszkiwały one obszar położony wschód i północ od grupy gocko-gepidzkiej, zamieszkałej na terenie należącym wcześniej do grupy zachodniomazurskiej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich czyli obszar mniej więcej zamykający się od Wisły po Pasłękę.

Nim przejdę dalej do analizy grup wchodzących w skład kultury zachodniobałtyjskiej chciałbym jeszcze przedstawić kwestię nazwy Est(i)owie używanej przez pisarzy antycznych. Nazwa owa może wprowadzać mylne konotacje ze współczesnymi Estończykami i ich przodkami stąd należy w tym miejscu wskazać, iż była pierwotnie identyfikowana z zespołem plemion zachodniobałtyjskich i resztą ludów zamieszkujących południowe wybrzeże Bałtyku, a dopiero z czasem wraz z przyjęciem się w europejskiej historiografii nazwy Prusowie została przypisana plemionom fińskim zamieszkującym Estonię.

Zachodniobałtyjski krąg kulturowy - grupy składowe i wykształcenie się Prusów

Szeroko znany zainteresowanym tematem Prusów, XIII wieczny podział plemienny Prus był tworem o wielowiekowym rodowodzie i brał swój początek w VII wieku w oparciu o trzy główne strefy kulturowe kultury zachodniobałtyjskiej. Każda ze stref odpowiada jednemu z obszarów Prus i jest punktem wyjściowym dla poszczególnych plemion. Ów pierwotny podział plemienny istniał nieprzerwanie do 1283 r., kiedy to dokonał się ostateczny podbój Prus przez Zakon Krzyżacki.

Kultura bogaczewska i olsztyńska - Galindowie, Sasinowie i Bartowie

Kultura bogaczewska, identyfikowana z Galindami, miała bezsprzecznie znaczny wkład w wykrystalizowanie się zachodniobaltyjskiego kręgu kulturowego. Początki kultury sięgają II w. p.n.e. a pełen rozkwit nastąpił ok. III w. n.e. Zakres występowania kultury bogaczewskiej pokrywał się z obszarem plemienia Galindów (Pojezierze Mazurskie) znanego z czasów średniowiecza. Kultura bogaczewska wykształciła się w związku z ekspansją kultury wielbarskiej na wschód a jej wypływ odbił się w specyfice stroju męskiego i uzbrojenia noszącego wyraźne cechy kultury wielbarskiej, warto jednakże nadmienić, iż zarówno strój jak i ozdoby kobiece zachowały pierwotny bałtyjski charakter.  Kompleks osadniczy z Wyszemborka (Weißenburg) jest najbardziej reprezentatywną pozostałością po tej kulturze. Sama kultura bogaczewska około V w. n.e. przekształciła się w słynną ze względu na liczne i bogate znaleziska grupę olsztyńską, dającą później początek Sasinom i Bartom. Ludność kultury bogaczewskiej prowadziła intensywny handel ze Skandynawią, Rzymem jak i wschodnimi Bałtami. Rozwój kultury olsztyńskiej nastąpił pomiędzy VI i VII w n.e. na terenie należącym do kultury bogaczewskiej sięgając terenów kultury wielbarskiej. Obrządek pogrzebowy zwłaszcza w wypadku wojowników był zbliżony do sambijskiego i obejmował pochówki koni. Najbardziej reprezentatywne cmentarzyska kultury olsztyńskiej znajdują się w Tumianach i Kielarach.

Kultura sudowska - Sudowowie/Jaćwingowie:

Początek kultury sudowskiej jest na dzień dzisiejszy opisywany przez dwie, niejako wykluczające się teorie. Pierwsza zakłada, iż w III w. n.e. kultura sudawska powstała w wyniku ekspansji kultury bogaczewskiej w kierunku Pojezierza Suwalskiego, gdzie dała początek kulturze sudowskiej. Inna teoria mówi, iż sama kultura sudowska choć spokrewniona z bogaczewską i będąca pod jej wpływem kulturowym rozwijała się niezależnie, nie będąc bezpośrednim przedłużeniem kultury bogaczewskiej. Jeżeli powołać się na przekazy zmarłego w 168 r. n.e. (II w. n.e.) Ptolemeusza druga teoria wydaje się bardziej prawdopodobna. Bez względu na przyjętą teorię kultura sudowska dała początek przyszłym Sudowom - Jaćwingom, traktowanym przez jedną część badaczy jako jedno z plemion pruskich a przez inną jako oddzielne, lecz blisko spokrewnione plemię. Centrum osadnicze kultury sudowskiej lokowane jest nad Czarną Hańczą. W III i IV wieku n.e. w wyniku kryzysu w kulturze bogaczewskiej ludność kultury sudowskiej sięga na zachód sięgając Gołdapi i północno-wschodniej części Mazur kreśląc tym samym średniowieczny zasięg Sudawii/Jaćwieży. W skład Jaćwingów wchodziły także plemiona Dajnów i Polekszan zamieszkujących odpowiednio litewską część Jaćwieży i Podlaską.

Kultura Dollkeim-Kovrovo (zespół Estyjski) - Sambowie, Skalowowie, Warmowie, Natangowie, Nadrowowie, Pogezanie i Pomezanie.



Kultura Dollkeim-Kovrovo zwana także kulturą sambijsko-natangijską, była kulturą identyfikowaną z Est(i)ami Pliniusza Starszego, Tacyta i Wulfstana rozwijającą się aktywnie w I w. n.e. na obszarze Sambii i Natangii. Półwysep Sambijski będący kolebką kultury sambijsko-natangijskiej był od wieków miejscem pozyskiwania jantaru i silnym ośrodkiem handlowym kultur zachodniobałtyjskich co czyniło ją szczególnie zamożną. Jako ludność, kultura Dollkeim-Kovrovo miała bardzo dobrze rozwinięte kontakty ze Skandynawią co przekładało się na intensywną wymianę handlową i oddziaływanie kulturowe co poświadczają znaleziska pozyskane z cmentarzysk tej kultury, bogate w skandynawskie importy. Ekspansja kultury sambijskiej odbywała się w kierunku zachodnim, wzdłuż zatoki Fryskiej by ok. VI wieku sięgnąć jeziora Drużno, wschodnich Żuław i prawobrzeżnej Wisły. Przenikanie kultury sambijskiej na teren zamieszkiwany przez kulturę wielbarską odbywało się powoli i potencjalnie bezkonfliktowo, a ziemia na której osiadała ludność z Sambii była niejednokrotnie zamieszkiwana wspólnie przez obie grupy etniczne równocześnie. Charakterystycznym dla tej kultury było bogate wyposażanie grobów w broń, narzędzia, ozdoby jak i rzymskie monety, a także, co warte odnotowania, chowanie wojowników wraz z końmi. Grodziska kultury Dollkeim-Kovrovo odnajdywane na terenie Sambii, Pogezanii i Pomezanii w zestawieniu z tymi należącymi do Galindów były szczególnie duże i nawiązywały do litewskich "piłkalni". Kultura sambijsko-natangijska dała początek Sambom, Skalowom, Warmom, Natangom, Nadruwom, Pogezanom i Pomezanom.

Est(i)owie stają się Prusami

Fragment opisu podróży z relacji Wulfstana: Wulfstan (...) wyruszył z Haede [duńskie Hedeby], że przybył do Truso w siedem dni i nocy: A Słowiańszczyznę [dosłownie "kraj Wenedów"] mieliśmy aż do ujścia Wisły przez cały czas po prawej stronie. Wisła ta jest wielką rzeką i przez to dzieli Witland i kraj Słowian ["Wenedów"]. A Witland należy do Estów [chodzi o ludy bałtyjskie]. A taż Wisła wypływa z ziemi Słowian i spływa do Zalewu Estyjskiego [dosłownie "Morze Estyjskie"], a ten Zalew Estyjski jest co najmniej piętnaście mil szeroki. Od wschodu spływa tutaj do Zalewu Estyjskiego rzeka Ilfing [czyli rzeka "Elbląg"] - z tego jeziora nad którego brzegiem stoi Truso [jezioro Druzno]. I schodzą się tutaj w Zalewie Estyjskim na wschodzie rzeka Ilfing z kraju Estów i na południu rzeka Wisła z kraju Słowian. Tutaj zaś Wisła zabiera rzece Ilfing jej nazwę i spływa z tego zalewu do morza na północnym zachodzie. I dlatego nazywa się Wisłoujście. (...) (Przekład G. Labuda, Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny, Warszawa 1961) (http://pl.wikipedia.org/wiki/Wulfstan)

Trudno określić w którym momencie historii określenie Est(i)owie zostało rozciągnięte na cały zespół  plemion zachodniobałtyjskich jednakże ten stan rzeczy trwał aż do końca IX wieku i raz po raz nazwa owa powracała w relacjach podróżników takich jak cytowany powyżej Wulfstan. Ten stan rzeczy począł się zmieniać dopiero pod koniec IX wraz z rozwojem sąsiadujących z Est(i)ami ludów. Wkroczenie chrześcijaństwa do Europy Wschodniej i zaczątki formowania się państwowości pośród ościennych plemion, wywoływało potrzebę jasnego określania i opisywania granic ich włości. W wyniku tego procesu, Est(i)owie jako lud coraz częściej pojawiali się relacjach różnorodnych podróżników jako sąsiedzi szeregu różnych państw.

Po raz pierwszy nazwa Prusowie w formie "Bruzi" pojawia w spisie grodów zwanym "Zapiską kraolińską" sporządzonym w 845 r. przez bawarskiego mnicha (zwanego Geografem Bawarskim) dla Ludwika II Niemieckiego :  „Bruzi plus est undique quam de Enisa [Enns, dopływ Dunaju] ad Rhenum [Ren]” (http://www.intempore.umk.pl/intempore_artykuly/2008/2.htm). Ponad sto lat później w 965 r. Prusowie pojawiają się ponownie tym razem w przekazie Ibrahima ibn Jakuba który opisując sąsiadów Mieszka I wymienia graniczący od północy z jego włościami lud "Burus" : "Z Mesko sąsiadują na wschodzie Rus, a na północy Burus". Dwadzieścia sześć lat później Dagome iudex opisując Mieszkowe ziemie przedstawia Prusów pod nazwą Pruzze : „a primo latere longum Mare, fine Pruzze usque ad in locum, qui dictitur Russe” (19) (http://www.intempore.umk.pl/intempore_artykuly/2008/2.htm). Badający etymologię nazwy "Prusowie" badacze są są skłonni przypuszczać, iż autorami tej nazwy są Słowianie a słowo z którego zostało owa nazwa wywiedziona jest pierwotnie bałtyjskiej proweniencji i oznacza "rozumieć" lub "pojąć". Sami Prusowie nigdy nie określali się zbiorczo tym mianem i poprzestali na nazywaniu się w zależności od regionu który zamieszkiwali mieniąc się Warmami, Sambami, Galindami, Sudowami, Pomezanami. Pogezanami czy Sasinami.

Źródła :

Polska, rosyjska i litewska wiki
WIEM, darmowa encyklopedia
Artykuł : The Balts - Arnis Radiņš
http://www.intempore.umk.pl/intempore_artykuly/2008/2.htm
http://prehistoria.hpbf.pl/kultura_bogaczewska.php
http://elblag.2lo.elblag.pl/historia/dawnosci/tresc.html
http://www.suduva.com/virdainas/proto.htm
http://chomikuj.pl/asia12w/Dokumenty/archeologia/kraje+wschodnioba*c5*82tyckie,436554647.doc