Historia podziałów administracyjnych Prus jest sferą dosyć zagmatwaną, przyczyną tego stanu rzeczy jest nie tylko wyjątkowe położenie geograficzne tej ziemi ale i szereg procesów historycznych w których odgrywała ona mniejszą lub większą rolę. Jako punkt startowy opisu podziałów administracyjnych obieram XIII wiek i podbój bałtyjskich Prus przez Zakon Krzyżacki. Wydarzenie owo stało się przyczynkiem do powstania pierwszych realnych zaczątków administracji na tej ziemi. Chciałbym zaznaczyć, iż jako właściwe Prusy rozumiem jedną i tą samą ziemię rozciągającą się od Wisły do Niemna, zamieszkaną pierwotnie przez bałtyjskich Prusów, i to ją traktuję jako punkt odniesienia zarówno w tym artykule, jak i w perspektywie całego "Pruskiego Horyzontu". Każdy późniejszy podział aż po dzień dzisiejszy różnorodnie dzielił ziemię pruską, raz przebiegał w relatywnej zgodzie z historycznymi granicami pierwotnych Prus, innym razem dzielił ją w sposób absolutnie ahistoryczny. Wiele z owych podziałów miało nie tylko wpływ na klasyfikację administracyjną danych obszarów, ale i na mentalność ludzi je zamieszkujących. Podział administracyjny zwłaszcza obecnie nierzadko rzutuje na ludzką mentalność, identyfikację i tożsamość prowadząc to sytuacji w której ludność jednego województwa jest nie świadoma faktu, iż część ludności sąsiedniego dzieli to samo historyczne dziedzictwo, i tym samym błędnie ją klasyfikuje. Najbardziej wyrazistym przykładem takiej sytuacji jest przypisywanie prawobrzeżnych powiatów woj. pomorskiego (malborski, kwidzyński, sztumski) do regionu Pomorza. W rzeczywistości żaden z tych powiatów nie ma żadnego regionalnego związku z Pomorzem i tak jak Iława, Susz czy Kisielice leży na obszarze historycznej Pomezanii.
Reasumując, celem niniejszego artykułu jest w miarę przejrzyste nakreślenie historycznego przebiegu granic administracyjnych.
1. Podział plemienny Prus (XIII w.)
Powyższa mapka przedstawia ogólny zarys podziału plemiennego Prus tuż przed wkroczeniem Zakonu wraz z podziałem na poszczególne ziemie. W tym okresie ziemia Prusów zamykała się pomiędzy linią Wisły-Nogatu a Niemnem i zawierały w sobie następujące terrae : Pomezanię, Pogezanię, Ziemię Sasinów, Galidnię, Warmię, Barcję, Natangię, Nadrowię, Sambię i Skalowię. Granice Prus przebiegały następująco : od zachodu granicę z Pomorzem wyznaczała linia rzeki Wisły i Nogatu, od południa granica z Mazowszem przebiegała wzdłuż naturalnej linii puszczy i bagien, od wschodu przechodziła w terytorium bratnich Prusom Jaćwingów - Sudowię (Jaćwież), a od północy sięgała i teoretycznie przekraczała Niemen wkraczając na teren Kurów, bratniego Prusom plemienia zachodniobałtyjskiego. To na tym obszarze znajduje się Memel (lit. Klaipėda).
2. Państwo Zakonne (w Prusach) (Ordensstaat in Preußen) / Prusy Zakonne 1226 - 1466
Wraz z końcem krucjaty przeciw Prusom w 1283 roku, Prusy z również bałtyjskim obszarem Kłajpedy stają się częścią ziem zakonnych, które z czasem przeistaczają w suwerenne państwo zwane Prusami Zakonnymi ze stolicą w Malborku.
Choć dawne Prusy były sercem Prus Zakonnych, państwo jako takie było tworem o wiele rozleglejszym i zawierało w sobie szereg ziem historycznie nie powiązanych z bałtyjskimi Prusami. By skuteczniej administrować podbitą ziemią Krzyżacy wprowadzili na terenie Prus pierwsze zalążki nowoczesnej administracji i podzieli je na dziewięć komturii (Malbork, Ostróda, Kiszpork (Dzierzgoń), Elbląg, Królewiec, Kłajpeda, Ragneta, Pokarmin i Bałga) podzielonych dalej na komory. Komturie utworzone przez Zakon nie rozbijały dawnej integralności ziem Pruskich i jako takie nie wykraczały poza historyczne granice tej ziemi (z wyjątkiem komturii Malborskiej do której dokooptowano Żuławy)
Mapka komturii Prus Zakonnych (Odcienie zielonego przedstawiają pruskie komturie) |
1. Komturia malborska : Malbork i Żuławy
2. Komturia elbląska : Elbląg, Braniewo, Tolkmicko, Pasłęk, Kadyny, Morąg, Miłakowo, Szczytno (które stało się później niezależną komturią szczycieńską)
3. Komturia kiszporska (Dzierzgońska) : Kiszpork (Dzierzgoń), Miłomłyn, Zalewo
4. Komturia ostródzka : Działdowo, Nidzica, Wielbark, Olsztynek, Dąbrowo i Iława.
5. Komturia pokarmińska (Branderburska) : Pokarmin, Krzyżbork, Domnowo, Barciany i Lec (Giżycko)
6. Komturia bałgijska : Bałga, Cynty, Świętomiejsce, Tapiewo, Iława Pruska, Górowo Iławeckie, Bartoszyce, Rastembork (Kętrzyn), Ryn, Mrągowo, Węgobork (Węgorzewo), Jańsbork (Pisz), Biała Piska i Ełk.
7. Komturia królewiecka : Królewiec, Lochstedt, Wystruć, Piława, Gierdawy.
8. Komturia ragnecka : Ragneta, Labiawa, Tylża
9. Komturia kłajpedzka : Kłajpeda (Memel)
Podział na komturie nie był jedynym podziałem administracyjnym nałożonym na pruską ziemię, administracja kościelna podzieliła Prusy na trzy diecezje : pomezańską, warmińską i sambijską, ponad to część miast weszła w bezpośrednie posiadanie biskupów pomezańskich, warmińskich, sambijskich i chełmińskich.
1. Biskupstwo pomezańskie : Kwidzyn, Kisielice, Susz, Szymbark i Prabuty
2. Biskupstwo warmińskie : Olsztyn, Orneta, Lidzbark Warmiński, Dobre Miasto, Frombork, Reszel, Melzak (Pieniężno)
3. Biskupstwo sambijskie : Rybaki, Georgenburg, Laptau, Medenau, Powunden, Rinau, Quednau, Neuhausen i Saalau.
4. Biskupstwo chełmińskie : Lubawa
W wyniku wojen z Polską, Zakon zostaje pierw zmuszony w 1457 roku do przeniesienia stolicy Prus Zakonnych z Malborka do Królewca, a następnie w 1466 roku w ramach II pokoju toruńskiego na wyrzeczenie ziemskie na korzyść Polski, przyczyniając się tym samym do rozbicia ziem pruskich.
3. Prusy Królewskie i Zakonne 1466-1773 ; 1466-1525
Prusy Królewskie i Zakonne |
Na mocy postanowień II pokoju toruńskiego z 1466 r. Zakon zostaje zmuszony do przekazania Polsce terenu diecezji warmińskiej, Ziemi Lubawskiej, Sztumskiej i Malborskiej oraz Elbląga z przyległościami. Wszystkie te ziemie poza Ziemią Lubawską zostają wcielone w ramy nowo powstałego województwa malborskiego i następnie inkorporowane w skład Rzeczypospolitej jako autonomiczna prowincja o nazwie Prusy Królewskie. Reszta Prus Zakonnych jako lenno pozostaje przy nowej stolicy - Królewcu.
3.1 Prusy Królewskie 1466-1773
Herb Prus Królewskich
Obszar Prus Królewskich administracyjnie rozciągał się daleko poza granice pierwotnych Prus i zawierał w sobie między innymi Ziemię Chełmińską i Pomorze Gdańskie, obszary de facto regionalnie nie związane z oderwaną od Prus Zakonnych ziemią malborską, sztumską, warmińską czy Elblągiem. Wszystkie wymienione wcześniej ziemie zostały ulokowane w ramach Prus Królewskich w dwojaki sposób. Z ziemi malborskiej, sztumskiej i Elbląg utworzono województwo malborskie, a z Warmii, księstwo warmińskie.
Województwo malborskie składało się z czterech powiatów : malborskiego, elbląskiego, sztumskiego i kiszporskiego (dzierzgońskiego). Stolicą województwa był Malbork. Sejmiki ziemskie odbywały się w Sztumie, a wojewoda rezydował w Kiszporku (Dzierzgoniu).
Księstwo warmińskie znowuż dzieliło się na następujące komornictwa : braniewskie, lidzbarskie, orneckie, dobromiejskie, jeziorańskie, reszelskie, wartemborskie (barczewskie), pieniężnieńskie, fromborskie i olsztyńskie. Stolicą księstwa był Lidzbark Warmiński. Charakter władzy w księstwie warmińskim ilustruje ten oto cytat : 'Władzę absolutną w księstwie sprawowali biskupi warmińscy, którzy będąc zależni bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej jako książęta Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego (łac. Sacri Romani Imperii Principes) jako prezydenci senatu Prus Królewskich przewodniczyli obradom sejmów stanów pruskich (sejmików generalnych Prus Królewskich).' (wiki)
Pozostałymi województwami Prus Królewskich były województwa pomorskie i chełmińskie w ramach którego funkcjonowała Ziemia Lubawska.
Prusy Królewskie szczyciły się szeroką autonomią i przywilejami. Prowincja nie posiada stolicy w dosłownym tego słowa znaczeniu i była rządzona przez radę stanów pruskich z biskupem warmińskim na czele. Rada stanów pruskich podlegała bezpośrednio królowi polskiemu. Najważniejszą role w Prusach Królewskich odgrywały trzy największe miasta, zwane "wielkimi miastami", były nimi : chełmiński Toruń, pomorski Gdańsk i pruski Elbląg. Wszystkie trzy miasta cieszyły się dużą autonomią i przywilejami tak prawnymi jak i ustrojowymi. W 1569 roku Prusy Królewskie zostają inkorporowane w skład Rzeczypospolitej. Rada stanów pruskich przekształca się w "generał pruski", najważniejszy organ autonomiczny Prus Królewskich, tak jak i wcześniej na jej czele zasiada biskup warmiński. Mimo inkorporacji, Prusy Królewskie pozostają swoistą autonomią z własnym skarbem, prawem i kodyfikacją. Do 1773 roku ani województwo malborskie, ani księstwo warmińskie nie ulega żadnym większym zmianom.
3.2 Prusy Zakonne 1466-1525
W odróżnieniu od Prus Królewskich, Prusy Zakonne posiadały swą stolicę - Królewiec. Pod kątem administracyjnym mimo utraty części ziem obowiązywał nadal podział na komturie, utrzymał się on do 1525 roku kiedy to doszło do znacznych zmian w tej materii.
4. Prusy Książęce 1525-1618
Herb Prus Książęcych
Rok 1525 przynosi Prusom Zakonnym wyjątkowe zmiany. Władca Prus, ostatni Wielki mistrz Zakonu Albrechta von Hohenzollern, przechodzi na luteranizm stając się tym samym księciem. W wyniku tego dochodzi do sekularyzacji Prus Zakonnych które od tej pory stają się Prusami Książęcymi. W tym samym roku, 8 kwietnia Albrecht podpisuje ze swym wujem, królem Polski, Zygmuntem I Starym traktat krakowski i dwa dni później składa przed nim uroczysty hołd stając się wiernym lennikiem swego wuja. Tego samego dnia Albrecht odbiera również z rąk króla proporzec z herbem Prus Książęcych. Miesiąc później, 28 maja Albrecht przyjmuje w Królewcu hołd od swych poddanych i rycerstwa zakonnego, które poprzez symboliczne zrzucenie białych płaszczy stało się rycerstwem świeckim. Jako wierny lennik króla Polski zostaje jego doradcą w sprawach bałtyckich, a także wysławia się jako mecenas polskich uczonych i artystów. Z czasem nawiązuje również szerokie znajomości ze znamienitymi osobistościami Rzeczypospolitej, skrycie marząc o zastąpieniu w przyszłości swego wuja na polskim tronie. Jest również fundatorem pierwszego w Prusach uniwersytetu, zwanego od jego imienia Uniwersytetem Albertyna, który dzięki polskiemu królowi zostaje zrównany prawnie z Akademią Krakowską. Jeszcze w 1525 roku, Albrecht dokonuje reorganizacji administracyjnej Prus Książęcych na trzy rozległe powiaty : oberlandzki, natangijski i królewiecki (sambijski).
Prusy Książęce i ich podział na powiaty
Powiat oberlandzki i jego starostwa : Miłakowo, Miłomłyn, Morąg, Pasłęk, Przezmark, Prabuty, Susz, Szymbark, Szczytno, Iława, Ostróda, Olsztynek, Dąbrowo, Działdowo, Nidzica i Kwidzyn
Powiat natangijski i jego starostwa : Pokarmin (Brandenburg), Bałga, Iława Pruska, Margrabowa (Olecko), Rastembork (Kętrzyn), Barciany, Węgobork (Węgorzewo), Ełk, Jańsbork (Pisz), Ryn, Lec (Giżycko), Szestno, Nowy Dwór, Gierdawy.
Powiat królewiecki (sambijski) i jego starostwa : Szaki, Rybaki, Tapiewo, Romnowo, Labiawa, Wystruć, Ragneta, Tylża i Memel (Kłajpeda)
W tej postaci powiaty funkcjonowały aż do roku 1722. W między czasie, rok 1618 przynosi Prusom Książęcym zmiany administracyjne innego rodzaju. Owe zmiany z czasem staną się przyczynkiem do wyrośnięcia na pruskim gruncie mocarstwa na skalę europejską.
5. Brandenburgia-Prusy 1618-1701
Flaga Brandenburgii-Prus
Brandenburgia i Prusy
Flaga Królestwa Prus
W 1722 roku dochodzi do likwidacji powiatów oberlandzkiego, natangijskiego i królewieckiego wprowadzając ich miejsce dziewietnaście nowych powiatów : pokarmiński (brandenburski), nidzicki, rastemborski (kętrzyński), sambijski, tapiewski, prabucki, iławski, kwidzyński, szymbarski, bartoszycki, morąski, świętomiejski, gąbiński, wystrucki, kłajpedzki, margrabowski (olecki), ragnicki, szeszcieński i tylżycki.
Prusy Książęce podzielone na dziewiętnaście powiatów, mapa uwzględnia także województwo malborskie i księstwo warmińskie
7. Zjednoczenie ziem pruskich i ich podział na Prusy Zachodnie i Wschodnie 1773-1824
Prusy Wschodnie i Zachodnie 1772
W 1772 roku w wyniku aneksji ziem Rzeczypospolitej, ziemie pruskie zostają ponownie połączone by pod koniec roku zostać ponownie podzielonymi. W wyniku reorganizacji administracyjnej dawne ziemie pruskie zostają rozdarte pomiędzy dwie nowe prowincje, Prusy Wschodnie i Zachodnie. Prusy Wschodnie będące bezpośrednim spadkobiercą Prus Książęcych wzbogacają się o staropruską ziemię warmińską tracąc jednakże funkcjonujące pod Królewcem do 317 lat Prabuty, Iławę, Susz, Kwidzyn i Kisielice, które to zostają przydzielone do sztucznego tworu jakim są Prusy Zachodnie. Do Prus Zachodnich zostają także przydzielone inne staropruskie ziemie wschodzące w skład położona Prus Królewskich czyli województwo malborskie, a także ziemia Lubawska. Wszystkie powiaty utworzone w 1722 roku i przyłączone do Prus Zachodnich zostają zlikwidowane, powiaty które zostały przy Prusach Wschodnich zostają częściowo zreorganizowane, a na Warmii zostają utworzone nowe.
7.1 Prusy Zachodnie 1773-1815 ; 1815-1824
Rejencja gdańska i kwidzyńska
Prusy Zachodnie były specyficznym amalgamatem różnorodnych, często diametralnie innych regionów czego dowodem jest ich dosyć charakterystyczna granica. W ich skład wchodziła pruska Pomezania z ziemią malborską i sztumską, Elbląg, ale także i Pomorze Gdańskie, Ziemia Chełmińska, Lubawska, Wałecka, Kociewie czy Kaszuby. Wartym odnotowania jest to, iż ów dziwny twór nie był w żadnym wypadku wyjątkiem i na równi z nim istniały tak absurdalne i ahistoryczne prowincje jak prowincja Nowe Prusy Wschodnie (Neuostpreußen) i Prusy Południowe (Südpreußen). W skład Neuostpreußen wchodziło przedrozbiorowe województwo płockie, ziemia dobrzyńska, część województwa mazowieckiego, znaczna część województw podlaskiego i trockiego oraz niewielka część Żmudzi ze stolicą w Białymstoku. Südpreußen składało się z terenów II i częściowo III rozbioru Polski, a ich stolicą był pierw Poznań, a następnie Warszawa.
Mapa przedstawiająca między innymi prowincje Nowe Prusy Wschodnie i Prusy Południowe
Mapa Prus Zachodnich wraz z podziałem na rejencje i powiaty
Stolicą Prus Zachodnich do 1793 roku zostaje Kwidzyn. W ramach prowincji funkcjonowało 8 powiatów : malborski, chełmiński, michałowski, chojnicki, starogardzki, tczewski, kwidzyński i gdański.
Powiat malborski składał się z następujących miast : Malbork, Elbląg, Sztum, Kiszpork (Dzierzgoń) i Tolkmicko.
Powiat kwidzyński składał się z następujących miast : Kwidzyn, Gardeja, Susz, Iława, Prabuty, Kisielice i Biskupiec.
W 1793 roku stolicą prowincji zostaje Gdańsk. W 1815 roku prowincja zostaje podzielona na dwie rejencje, kwidzyńską i gdańską. Do rejencji gdańskiej zostaje przydzielony Malbork i Elbląg gdzie oba miasta funkcjonują na zasadzie powiatów. Reszta pruskich miast zostaje jednak przy rejencji kwidzyńskiej w nowo utworzonych powiatach.
Rejencja kwidzyńska z 1815 roku składała się z następujących powiatów : Kwidzyn, Brodnica, Chełmno, Chojnice, Człuchów, Grudziądz, Lubawa, Susz, Sztum , Świecie, Toruń, Wałcz, Złotów.
Powiat kwidzyński obejmował : Kwidzyn i Gardeję
Powiat sztumski obejmował : Sztum i Kiszpork (Dzierzgoń)
Powiat suski obejmował : Susz, Prabuty, Iławę i Kisielice
Powyższe powiaty aż do 1918 roku nie uległy znacznym zmianom.
7.2 Prusy Wschodnie 1773-1815 ; 1815-1819 ; 1819-1824
Mimo zlikwidowania Prus Książęcych w 1773 roku, znakomita większość utworzonych w 1722 roku powiatów pozostała bez zmian, jedynym wyjątkiem od reguły był powiat morąski zreorganizowany w 1772 roku. Kompletnie nowymi powiatami były natomiast powiaty lidzbarski i braniewski utworzone po przyłączeniu Warmii. Wszystkie jedenaście powiatów zostało podzielone pomiędzy dwa departamenty : królewiecki i gąbiński.
Lista powiatów Prus Wschodnich w okresie 1772-1815 wraz z podlegającymi im miejscowościami:
Departament królewiecki :
1. Powiat sambijski : Rybaki, Hochstädt, Tryszkajmy, Kaimen, Kalthof , Kragau, Kaporn, Friedrichsberg, Romnowo, Rosity, Gaj, Łaptawa, Szaki i Waldau.
2. Powiat tapiewski : Tapiawa, Welawa, Labiawa.
3. Powiat pokarmiński (brandenburski) : Świętomiejsce, Cynty, Krzyżbork, Frydląd i Iława Pruska.
4. Powiat rastemborski (kętrzyński) : Rastembork, Bartoszyce, Sępopol, Barcjany, Dryfort (Srokowo), Gierdawy i Nordenbork.
5. Powiat braniewski (1772) : Braniewo, Frombork, Melzak (Pieniężno), Orneta i Dobre Miasto.
6. Powiat lidzbarski (1772) : Lidzbark warmiński, Bisztynek, Reszel, Jeziorany, Biskupiec, Wartembork (Barczewo) i Olsztyn.
7. Powiat morąski : Morąg, Pasłęk, Młynary, Miłakowo, Zalewo, Miłomłyn, Ostróda i Olsztynek.
8. Powiat nidzicki : Nidzica, Działdowo, Wielbark, Szczytno i Pasym.
Departament gąbiński :
9. Powiat margrabowski (olecki) : Margrabowa, Ełk, Jańsbork (Pisz) i Biała Piska
10. Powiat wystrucki : Gąbin, Darkiejmy, Gołdap, Stołupiany, Pilkały, Szyrwinta, Ragneta, Tylża i Memel (Kłajpeda)
11. Powiat szeszteński : Węgobork (Węgorzewo), Lec (Giżycko), Ryn, Orzysz, Mikołajki i Ządzbork (Mrągowo).
W roku 1819 doszło do kolejnej reorganizacji powiatów w Prusach Wschodnich zwiększając ich ilość do trzydziestu trzech, dotychczasowy podział na departamenty królewiecki i gąbiński nie uległ jednakże zmianie.
8. Prowincja Prusy 1824–1878
Prowincja Pruska istniała przez prawie 50 lat i została rozwiązana dopiero w 1878 roku, kiedy to powrócono do podziału prowincji sprzed 1824 roku.
9. Prusy Wschodnie 1879-1905
10. Prusy Wschodnie 1905-1918
3. Rejencja królewiecka (1920-1939)
Rejencja królewiecka obejmowała 13 powiatów w tym jeden grodzki :
1. Powiat grodzki Królewiec
2. Powiat bartoszycki
3. Powiat braniewski
4. Powiat gierdawski
5. Powiat świętomiejski
6. Powiat lidzbarski
7. Powiat labiawski
8. Powiat morąski
9. Powiat iławski (Pruska Iława)
10. Powiat pasłęcki
11. Powiat sambijski
12. Powiat welawski
13. Powiat rastemborski (kętrzyński)
4. Rejencja gąbińska (1920-1939)
Rejencja gąbińska obejmowała 12 powiatów w tym dwa grodzkie :
1. Powiat grodzki Wystruć
2. Powiat ziemski Wystruć
3. Powiat grodzki Tylża
4. Powiat tylżycko-ragnecki
5. Powiat nizinny
6. Powiat gąbiński
7. Powiat węgoborski (węgorzewski)
8. Powiat pilkałecki
9. Powiat stołupianecki
10. Powiat margrabowski (olecki)
11. Powiat gołdapski
12. Powiat darkiejmski
7.2 Prusy Wschodnie 1773-1815 ; 1815-1819 ; 1819-1824
Prusy Wschodnie wraz z podziałem na departamenty i powiaty, druga połowa XIX wieku
Mimo zlikwidowania Prus Książęcych w 1773 roku, znakomita większość utworzonych w 1722 roku powiatów pozostała bez zmian, jedynym wyjątkiem od reguły był powiat morąski zreorganizowany w 1772 roku. Kompletnie nowymi powiatami były natomiast powiaty lidzbarski i braniewski utworzone po przyłączeniu Warmii. Wszystkie jedenaście powiatów zostało podzielone pomiędzy dwa departamenty : królewiecki i gąbiński.
Lista powiatów Prus Wschodnich w okresie 1772-1815 wraz z podlegającymi im miejscowościami:
Departament królewiecki :
1. Powiat sambijski : Rybaki, Hochstädt, Tryszkajmy, Kaimen, Kalthof , Kragau, Kaporn, Friedrichsberg, Romnowo, Rosity, Gaj, Łaptawa, Szaki i Waldau.
2. Powiat tapiewski : Tapiawa, Welawa, Labiawa.
3. Powiat pokarmiński (brandenburski) : Świętomiejsce, Cynty, Krzyżbork, Frydląd i Iława Pruska.
4. Powiat rastemborski (kętrzyński) : Rastembork, Bartoszyce, Sępopol, Barcjany, Dryfort (Srokowo), Gierdawy i Nordenbork.
5. Powiat braniewski (1772) : Braniewo, Frombork, Melzak (Pieniężno), Orneta i Dobre Miasto.
6. Powiat lidzbarski (1772) : Lidzbark warmiński, Bisztynek, Reszel, Jeziorany, Biskupiec, Wartembork (Barczewo) i Olsztyn.
7. Powiat morąski : Morąg, Pasłęk, Młynary, Miłakowo, Zalewo, Miłomłyn, Ostróda i Olsztynek.
8. Powiat nidzicki : Nidzica, Działdowo, Wielbark, Szczytno i Pasym.
Departament gąbiński :
9. Powiat margrabowski (olecki) : Margrabowa, Ełk, Jańsbork (Pisz) i Biała Piska
10. Powiat wystrucki : Gąbin, Darkiejmy, Gołdap, Stołupiany, Pilkały, Szyrwinta, Ragneta, Tylża i Memel (Kłajpeda)
11. Powiat szeszteński : Węgobork (Węgorzewo), Lec (Giżycko), Ryn, Orzysz, Mikołajki i Ządzbork (Mrągowo).
W roku 1819 doszło do kolejnej reorganizacji powiatów w Prusach Wschodnich zwiększając ich ilość do trzydziestu trzech, dotychczasowy podział na departamenty królewiecki i gąbiński nie uległ jednakże zmianie.
Powiaty departamentu królewieckiego :
1. Olsztyński
2. Braniewski
3. Iławski (Iława Pruska)
4. Rybacki
5. Gierdawski
6. Świętomiejski
7. Lidzbarski
8. Pasłęcki
9. Królewiecki (miejski)
10. Królewiecki (wiejski)
11. Labiawski
12. Kłajpedzki
13. Morąski
14. Nidzicki
15. Szczycieński
16. Ostródzki
17. Rastemborski (kętrzyński)
18. Reszelski
19. Welawski
Departament gąbiński :
1. Węgoborski (węgorzewski)
2. Darkiejmski
3. Gołdapski
4. Gąbiński
5. Szyłokarczemski
6. Wystrucki
7. Jańsborski (piski)
8. Lecki (giżycki)
9. Ełcki
10. Nizinny (w skład którego wchodziło między innymi Jędrzychowo (Heinrichswalde)
11. Margrabowski (olecki)
12. Pilkałecki
13. Stołupianecki
14. Tylżycki
Powyższy podział na powiaty i departamenty pozostał bez zmian do 1879 roku.
Prowincja Pruska wraz z jej czterema rejencjami
W kwietniu 1824 roku dochodzi do zawiązania między Prusami Wschodnimi a Zachodnimi unii personalnej, przekształconej w 1829 roku w unię realną, unifikującą obie prowincje w jedną prowincję Pruską ze stolicą w Królewcu. Prowincja Prusy była tworem sztucznym w żadnym wypadku nie opartym na żadnym rozsądnym podziale regionalnym. Przy tworzeniu prowincji nie dokonano żadnych nowych podziałów na szczeblu powiatu, departamentu czy rejencji dokonując de facto fuzji terenów obydwu prowincji z ich dotychczasowymi podziałami.
Prowincja Pruska składała się czterech rejencji : gdańskiej (z pruskim Elblągiem i Malborkiem), kwidzyńskiej (w granicach z 1815 r.), królewieckiej i gąbińskiej (obie w granicach z 1819 r.).
Prowincja Prusy 1824-1878
(czerwoną linią zaznaczono granice historycznych Prus)
Prusy Wschodnie pod koniec XIX wieku
Podział administracyjny Prus Wschodnich w latach 1879-1905 opierał się wciąż na dwóch departamentach, królewieckim i gąbińskim, dokonano jednakże kolejnej reorganizacji powiatów czego efektem było wzrośniecie ogólnej liczby powiatów do trzydziestu sześciu.
Rejencja królewiecka i jej powiaty :
1. Olsztyński
2. Braniewski
3. Iławski (Iława Pruska)
4. Rybacki
5. Frydlądzki
6. Gierdawski
7. Świętomiejski
8. Pasłęcki
9. Królewiecki (miejski)
10. Królewiecki (wiejski)
11. Labiawski
12. Kłajpedzki
13. Morąski
14. Nidzicki
15. Szczycieński
16. Ostródzki
17. Rastemborski (kętrzyński)
18. Reszelski
19. Welawski
20. Lidzbarski
Rejencja gąbińska i jej powiaty :
1. Węgoborski (węgorzewski)
2. Darkiejmski
3. Gołdapski
4. Gąbiński
5. Szyłokarczemski
6. Wystrucki
7. Jańsborski (piski)
8. Lecki (giżycki)
9. Ełcki
10. Nizinny (w skład którego wchodziło między innymi Jędrzychowo (Heinrichswalde)
11. Margrabowski (olecki)
12. Pilkałecki
13. Ragnecki
14. Ządźborski (mrągowski)
15. Stołupianecki
16. Tylżycki
Prusy Wschodnie w 1905 r.
W 1905 roku dochodzi do reformy wschodniopruskich rejencji i wydzielenia trzeciej - olsztyńskiej.
1. Rejencja olsztyńska i jej powiaty : olsztyński (miejski), olsztyński (wiejski), ostródzki, nidzicki, szczycieński, ządźborski (mrągowski), jańsborski (piski), ełcki, lecki (giżycki) i reszelski.
2. Rejencja królewiecka i jej powiaty : królewiecki (miejski), królewiecki (wiejski), pasłęcki, iławski (Iława Pruska), morąski, lidzbarski, braniewski, gierdawski, rastemborski (kętrzyński), bartoszycki, welawski, labiawski, rybacki, świętomiejski i kłajpedzki.
3. Rejencja gąbińska i jej powiaty : węgoborski (węgorzewski), darkiejmski, gołdapski, gąbiński, szyłokarczemski, nizinny (m.in. Jędrzychowo (Heinrichswalde), margrabowski (olecki), pilkałecki, ragnecki, stołupianecki i tylżycki.
11. Prusy Wschodnie 1918-1939
Prusy Wschodnie 1918-1939
11.1 Rejencje i ich powiaty
Po ustabilizowaniu sytuacji na terenie Prus Wschodnich, w 1920 roku dochodzi do reorganizacji administracyjnej i tym samym Prusy Wschodnie zostają podzielone na cztery rejencje : kwidzyńską (do 1922 r.), olsztyńską, gąbińską i królewiecką. Stolicą prowincji pozostaje Królewiec.
1. Rejencja kwidzyńska (1920-1922) ; Rejencja Prusy Zachodnie w Prusach Wschodnich 1922-1939
Rejencja kwidzyńska obejmowała sześć powiatów w tym jeden grodzki ze stolicą rejencji w Kwidzynie :
1. Powiat grodzki Elbląg
2. Powiat ziemski Elbląg
3. Powiat kwidzyński
4. Powiat sztumski
5. Powiat suski
6. Powiat malborski
2. Rejencja olsztyńska (1920-1939)
Rejencja olsztyńska obejmowała dziesięć powiatów w tym jeden grodzki ze stolicą rejencji w Olsztynie :
1. Powiat grodzki Olsztyn
2. Powiat ziemski Olsztyn
3. Powiat jańsborski (piski)
4. Powiat lecki (giżycki)
5. Powiat ełcki
6. Powiat nidzicki
7. Powiat szczycieński
8. Powiat ostródzki
9. Powiat reszelski
10. Powiat ządźborski (mrągowski)
Postanowienia Traktatu Wersalskiego, który wraz z późniejszym plebiscytem utrwalił nową granicę Prus Wschodnich, okazały się pod kątem zarówno historycznym, jak i regionalnym ciekawym zbiegiem okoliczności. W wyniku ratyfikowania w styczniu 1920 roku ustaleń podpisanych przez Niemcy 28 czerwca 1919 roku, granice Prus Wschodnich z pewnymi wyjątkami zostały zamknięte w historycznych granicach starych Prus. Dzięki tym okolicznościom stara ziemia pruska - Pomezania (z miastami takimi jak Malbork, Sztum, Dzierzgoń, Kisielice, Prabuty, Iława, Susz) została na nowo połączona i scalona z resztą historycznych pruskich ziem. Malbork i Elbląg rozdzielone przez dziesiątki lat przez sztuczne podziały administracyjne i graniczne rzucające je pierw do Prus Królewskich, a następnie Zachodnich poczęły na nowo funkcjonować w swych historycznych granicach. Prusy Zachodnie składające się w dużej mierze z ziem odebranych Polsce w wyniku rozbiorów zostają rozwiązane, a Gdańsk zostaje uznany wolnym miastem.
Zyskując jedną historyczną ziemię, Prusy jednakże tracą inną, w wyniku postanowień traktatu wszystkie powiaty na północ od Niemna zostają przyłączone do Litwy. W wyniku tego Prusy tracą Memel (Kłajpedę), prawie cały powiat tylżycki, część powiatu szyłokarczemskiego, nizinego i ragneckiego. Wartym nadmienienia jest fakt, iż wszystkie z wymienionych ziem zostały odłączone od Prus bez ogłaszania plebiscytu. W odróżnieniu od północnej części Prus, w południowej dochodzi do ogłoszenia plebiscytu. Zostaje on ogłoszony na terenie dwóch okręgów plebiscytowych : kwidzyńskiego i olsztyńskiego. W wyniku plebiscytu od Prus zostaje odłączone Działdowo (w dużej mierze przez fakt, iż przez nie przebiegała ważna dla Polski trasa kolejowa Warszawa-Gdańsk) i kilka gmin powiatu ostródzkiego i kwidzyńskiego.
Zyskując jedną historyczną ziemię, Prusy jednakże tracą inną, w wyniku postanowień traktatu wszystkie powiaty na północ od Niemna zostają przyłączone do Litwy. W wyniku tego Prusy tracą Memel (Kłajpedę), prawie cały powiat tylżycki, część powiatu szyłokarczemskiego, nizinego i ragneckiego. Wartym nadmienienia jest fakt, iż wszystkie z wymienionych ziem zostały odłączone od Prus bez ogłaszania plebiscytu. W odróżnieniu od północnej części Prus, w południowej dochodzi do ogłoszenia plebiscytu. Zostaje on ogłoszony na terenie dwóch okręgów plebiscytowych : kwidzyńskiego i olsztyńskiego. W wyniku plebiscytu od Prus zostaje odłączone Działdowo (w dużej mierze przez fakt, iż przez nie przebiegała ważna dla Polski trasa kolejowa Warszawa-Gdańsk) i kilka gmin powiatu ostródzkiego i kwidzyńskiego.
Prusy Wschodnie i ziemie na północ od Niemna przydzielone Litwie
11.1 Rejencje i ich powiaty
Po ustabilizowaniu sytuacji na terenie Prus Wschodnich, w 1920 roku dochodzi do reorganizacji administracyjnej i tym samym Prusy Wschodnie zostają podzielone na cztery rejencje : kwidzyńską (do 1922 r.), olsztyńską, gąbińską i królewiecką. Stolicą prowincji pozostaje Królewiec.
Rejencje Prus Wschodnich
Rejencja kwidzyńska obejmowała sześć powiatów w tym jeden grodzki ze stolicą rejencji w Kwidzynie :
1. Powiat grodzki Elbląg
2. Powiat ziemski Elbląg
3. Powiat kwidzyński
4. Powiat sztumski
5. Powiat suski
6. Powiat malborski
2. Rejencja olsztyńska (1920-1939)
Rejencja olsztyńska obejmowała dziesięć powiatów w tym jeden grodzki ze stolicą rejencji w Olsztynie :
1. Powiat grodzki Olsztyn
2. Powiat ziemski Olsztyn
3. Powiat jańsborski (piski)
4. Powiat lecki (giżycki)
5. Powiat ełcki
6. Powiat nidzicki
7. Powiat szczycieński
8. Powiat ostródzki
9. Powiat reszelski
10. Powiat ządźborski (mrągowski)
3. Rejencja królewiecka (1920-1939)
Rejencja królewiecka obejmowała 13 powiatów w tym jeden grodzki :
1. Powiat grodzki Królewiec
2. Powiat bartoszycki
3. Powiat braniewski
4. Powiat gierdawski
5. Powiat świętomiejski
6. Powiat lidzbarski
7. Powiat labiawski
8. Powiat morąski
9. Powiat iławski (Pruska Iława)
10. Powiat pasłęcki
11. Powiat sambijski
12. Powiat welawski
13. Powiat rastemborski (kętrzyński)
4. Rejencja gąbińska (1920-1939)
Rejencja gąbińska obejmowała 12 powiatów w tym dwa grodzkie :
1. Powiat grodzki Wystruć
2. Powiat ziemski Wystruć
3. Powiat grodzki Tylża
4. Powiat tylżycko-ragnecki
5. Powiat nizinny
6. Powiat gąbiński
7. Powiat węgoborski (węgorzewski)
8. Powiat pilkałecki
9. Powiat stołupianecki
10. Powiat margrabowski (olecki)
11. Powiat gołdapski
12. Powiat darkiejmski
Prusy Wschodnie wraz z rejencjami i powiatami
Zmianom administracyjnym po 1939 roku będzie poświęcona następna część artykułu : Prusy w świetle podziałów administracyjnych cz.2 : Od 1939 r. do 1999 r.
Tekst powstał na podstawie zasobów polskiej i niemieckiej wiki a także poniższych stron :
Wszystkie mapy i grafiki należą do ich prawowitych twórców i właścicieli / All the pictures and maps are the property of their respective owners and creators / Alle bilder und karte sind Eigentum der jeweiligen Inhaber